Wprowadzenie: rola Inicjatywy Trójmorza w obecnym scenariuszu
Inicjatywa Trójmorza (TSI/3SI) stała się kluczową platformą wspierającą regionalną współpracę między krajami położonymi między Adriatykiem, Bałtykiem a Morzem Czarnym. Zainicjowana w 2015 roku, ma na celu wzmocnienie gospodarek rynkowych, połączeń infrastrukturalnych i bezpieczeństwa energetycznego w Europie Środkowej i Wschodniej [1]. Cele te zyskują na znaczeniu w obliczu strategicznego znaczenia tego regionu, zarówno pod względem wzrostu gospodarczego, jak i narastających wyzwań geopolitycznych.
Polska, jako jeden z współzałożycieli TSI i jeden z jej najbardziej aktywnych zwolenników, postrzega tę inicjatywę jako kluczowe narzędzie w realizacji kilku celów polityki zagranicznej. Po pierwsze, TSI umożliwia Polsce zwiększenie wpływów w Unii Europejskiej poprzez wspieranie większej spójności wśród mniejszych i nowszych państw członkowskich. Niedawne ponowne zaangażowanie Polski w TSI, zwłaszcza poprzez zwiększone inwestycje i zaangażowanie dyplomatyczne, przywróciło inicjatywie dynamikę i uczyniło ją centralnym filarem polityki zagranicznej kraju [2]. Szczególnie poprzez zacieśnianie więzi między tymi krajami Polska dąży do zrównoważenia dominacji większych potęg UE, takich jak Niemcy i Francja. Ponadto rola TSI w promowaniu stabilności i rozwoju regionalnego prawdopodobnie nabierze jeszcze większego znaczenia w nadchodzących latach.
TSI jest również postrzegana jako środek do zapewnienia Polsce niezależności energetycznej, szczególnie poprzez dywersyfikację źródeł i szlaków dostaw energii. Nacisk na tworzenie korytarzy infrastrukturalnych na osi północ-południe jest kluczowym elementem dywersyfikacji źródeł energii i uniezależnienia się od dostaw z Rosji. Aspekt ten doskonale wpisuje się w szerszą strategię energetyczną UE i zyskał na znaczeniu w kontekście trwającego konfliktu na Ukrainie, który ujawnił luki w europejskim bezpieczeństwie energetycznym.
Wsparcie Stanów Zjednoczonych dla TSI dodatkowo podkreśla jego strategiczne znaczenie. Poprzez wspieranie inicjatywy, USA dążą do wzmocnienia swoich więzi z Europą Środkową i Wschodnią, regionem, który zyskuje na znaczeniu w kontekście NATO i relacji transatlantyckich [3]. W obliczu rosnących globalnych wyzwań, szczególnie związanych z trwającym konfliktem na Ukrainie, wsparcie to również pomaga przeciwdziałać wpływom Rosji w regionie, czyniąc TSI kluczowym elementem szerszej strategii Zachodu w Europie.
Aby zgłębić te kluczowe kwestie, zwróciliśmy się do Agnieszka Jolanta Orzelska-Stączek [4], czołowej ekspertki w dziedzinie stosunków międzynarodowych i profesor w Instytucie Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk (ISP PAN). Dzięki szerokim badaniom nad polską polityką zagraniczną i współpracą regionalną, Orzelska-Stączek znajduje się na czele analiz i kształtowania dyskursu wokół TSI. W tym wywiadzie Orzelska-Stączek dzieli się cennymi spostrzeżeniami na temat tego, dlaczego TSI jest niezbędna dla Europy Środkowej i Wschodniej oraz jaki wpływ ma na szerszą politykę europejską i globalną.
Wywiad przeprowadził Jan Normann.
1.Czy może Pani opowiedzieć nam trochę o sobie i swojej roli podczas Kongresu Trójmorza?
Kieruję projektem pt. Centrum Badawcze Inicjatywy Trójmorza, który jest realizowany w ISP PAN przez zespół pod moim kierunkiem od 2022 roku. Celem projektu jest rozwój badań naukowych i popularyzacja wiedzy na temat współpracy regionalnej w wewnątrz UE, ze szczególnym uwzględnieniem Inicjatywy Trójmorza. Do celów Centrum należą popularyzacja wiedzy naukowej na temat współpracy regionalnej, a także rozwój badań naukowych nad Inicjatywą Trójmorza.
Moja rola na IV Samorządowym Kongresie Trójmorza koncentrowała się na panelu, jaki organizowałam z partnerami z kilku państw, pt. „The Three Seas Initiative: an original cooperation project in Central Europe. What is the primary motive of the intra-EU concept of strengthening infrastructure from Estonia to Greece?” Moderowała go Sandra Baniak z Ośrodka Studiów Wschodnich, a skład panelistów obejmował: prof. Grigorisa Zarotiadisa, Aristotle University Of Thessaloniki; dr Ievę Gajuskaite, General, Jonas Žemaitis Military Academy; dr Ivę Lopižić, University of Zagreb; dyrektora Łukasza Wojdygę z Warsaw Enterprise Institute. Udział w takim panelu był dla mnie gwarancją ciekawej dyskusji, a Kongres był dał możliwość rozwoju tych rozmów też poza tym panelem.
Najwięcej uwagi na Kongresie przyciągnęło wystąpienie prezydenta RP Andrzeja Dudy na otwarciu drugiego dnia obrad. Prezydent akcentował, że „Inicjatywa Trójmorza ma bardzo konkretny wymiar. To przede wszystkim przestrzeń bezpieczeństwa – w istocie nie tego militarnego, bo od tych spraw mamy Sojusz Północnoatlantycki. Myślę tutaj o bezpieczeństwie rozumianym w kontekście gospodarczym i społecznym, na które składa się infrastruktura transportowa, energetyczna i cyfrowa” [5].
Miałam zaszczyt uczestniczyć w panelu, jaki został zorganizowany przy współpracy KPRP, i jaki moderował dr Adam Eberhardt we Studium Europy Wchodniej UW (Centre For East European Studies, University Of Warsaw). Wśród panelistów byli ambasador Japonii Akio Miyajima, ambasador Łotwy Juris Poikans, ambasador – specjalny przedstawiciel Prezydenta RP ds. 3SI Beata Daszyńska-Muzyczka, a także przedstawiciele innych instytucji [6]. To były ważne I ciekawe wystąpienia.
2. Jakie były główne cele IV Kongresu Trójmorza w Lublinie?
Główny cel samorządowego Kongresu to umacnianie rozwoju współpracy na poziomie lokalnym, w wymiarze administracji i biznesu w obszarze Inicjatywy Trójmorza. Kongres daje unikalną możliwość do osobistych spotkań i dyskusji. Stał się cyklicznym międzynarodowym wydarzeniem przyciągającym przedstawicieli administracji rządowej i samorządowej oraz biznesu. Coraz mocniej zauważany jest udział środowiska naukowego, co mnie cieszy. Przyjeżdżają goście nie tylko z państw uczestniczących w Inicjatywie Trójmorza, ale też z wielu innych. W latach 2021-2023 łącznie w Kongresie uczestniczyło prawie 3,5 tysiąca osób z 25 państw [7].
3. Jakie były kluczowe tematy i zagadnienia, które zostały poruszone podczas Kongresu?
Kluczowe tematy to współpraca gospodarcza i infrastruktura – jej rozwój w obszarze transportu, energii i cyfryzacji to niezmienne podstawy współpracy w ramach Inicjatywy Trójmorza.
W obliczu agresji Rosji na Ukrainę zwiększyło się znaczenie kontekstu bezpieczeństwa. Rozwój połączeń infrastrukturalnych łączących północ i południe UE nabrał większego znaczenia, często mówi się o dual use mobility, bo przecież infrastruktura może służyć przedsiębiorcom, ale ma też kluczowe znaczenie w wymiarze wojskowym.
Kongres jest organizowany w Lublinie, skąd blisko do granicy z Ukrainą i temat zagrożenia ze strony Rosji jest szczególnie aktualny. Sposób rosyjskiej agresji na Ukrainę, liczba ofiar, ataków, okrucieństwa, to coś, co wcześniej wydawało się niewyobrażalne. To obecnie jeden z kluczowych tematów na konferencjach i kongresach dotyczących współpracy w Europie we wszystkich obszarach.
4. Jakie były niektóre z konkretnych projektów lub inicjatyw, które zostały podkreślone podczas Kongresu?
Do flagowych projektów prezentowanych na Kongresie należą Sieć Regionów Trójmorza i Sieć Uniwersytetów Trójmorza, osobną częścią stanowi Forum Gospodarcze.
Przypomnijmy, że Sieć Regionów Trójmorza powstała w czerwcu 2021 roku i dziś obejmuje 25 regionów z 7 krajów: Polski, Bułgarii, Węgier, Litwy, Rumunii, Słowacji oraz – na zasadzie partnerów stowarzyszonych – z Ukrainy [8]. Rozwija się też Sieć Uniwersytetów Trójmorza zainicjowana przez KUL.
5. Jakie czynniki historyczne sprawiły, że Polska stała się liderem Trójmorza?
Po pierwsze, Inicjatywa Trójmorza jest niesformalizowaną formą współpracą, nie ma stałych struktur i formalnie nie ma też lidera. Polska od początku wykazywała duże zaangażowanie w rozwój tej współpracy i nieformalnie bywa postrzegana jako lider. To zależy od stopnia zaangażowania aktualnych władz i może się zmienić. Zauważmy, że po zmianie władzy jesienią 2023 roku znacząco zmieniła się liczba partnerów Kongresu w edycji w 2024, co warto przeanalizować. Silna polaryzacja na wewnętrznej scenie politycznej negatywnie odbija się na polskiej polityce zagranicznej.
Po drugie, moim zdaniem to nie czynniki historyczne zdecydowały o tym, że Polska była jednym z inicjatorów powołania tego formatu i zaangażowała się w jego rozwój. Decydujące znaczenie miały uwarunkowania na poziomie jednostek, a mówiąc inaczej – aktywność konkretnych osób, prezydenta A. Dudy i prezydent Chorwacji Kolindy Grabar–Kitarović na początkowym etapie. Fundamentem tej współpracy nie są czynniki historyczne, lecz potrzeby gospodarcze i infrastrukturalne i potencjalne korzyści dla poszczególnych państw, regionu i całej UE.
6. Jakie wyzwania stoją przed Polską w zakresie wspierania spójności i współpracy między krajami Trójmorza?
Główne wyzwanie to umiejętność sprawnej i skutecznej komunikacji ze strony Polski wobec partnerów, oraz wypracowania jasnego, rzetelnego i konsekwentnego przekazu. Chodzi o wyjaśnienie, czym jest Inicjatywa Trójmorza, czym nie jest, jakie ma cele, jakich celów nie ma. Do tego polskim władzom potrzeba silnego zaplecza ekspertów i naukowców, zajmujących się profesjonalnie tematem, bez względu na zmiany na poziomie polityki wewnętrznej. Ignorowanie tematów „niemodnych” albo budowanie analiz, która mają być zgodne z oczekiwaniami decydentów, niesie konkretne ryzyko.
7. Patrząc w przyszłość, jaki jest przewidywany wpływ Trójmorza na znaczenie Polski w polityce europejskiej i globalnej?
Potencjał jest duży, rozwój współpracy w ramach Inicjatywy Trójmorza może wpłynąć na zwiększenie siły głosu Polski i innych państw Europy Środkowej na poziomie Unii Europejskiej oraz w wymiarze globalnym.
Zwróćmy uwagę, że status partnerów strategicznych Inicjatywy mają Komisja Euripejska, USA, Niemcy, do których w kwietniu dołączyła Japonia. To ważny i nieprzypadkowy krok. Ciekawa jest też lista „like – minded states” obejmująca Gruzję, Czarnogórę, Izrael, Turcję, Wielką Brytanie, Finlandiei Hiszpanie zawarta w deklaracji przyjętej na szczycie w Wilnie.
Bibliografia i Przypisy
- 3Seas, ‘Three Seas Story’, Three Seas Summit Vilnius 2024, n.d., https://3seas.eu/about/threeseasstory. ↑
- Julita Wilczek, ‘Poland’s Recommitment to 3SI Initiative Boosts Region’, CEPA, 29 March 2024, https://cepa.org/article/polands-recommitment-to-3si-initiative-boosts-region/. ↑
- Paolo Pizzolo, ‘The Geopolitical Role of the Three Seas Initiative: Mackinder’s “Middle Tier” Strategy Redux’, Europe-Asia Studies, 2 July 2024, https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/09668136.2023.2250106. ↑
- Agnieszka Jolanta Orzelska-Stączek to polska politolożka, profesor w Instytucie Studiów Politycznych PAN (ISP PAN). Specjalizuje się w stosunkach międzynarodowych, ze szczególnym uwzględnieniem polskiej polityki zagranicznej i współpracy regionalnej w Europie Środkowo-Wschodniej. Ukończyła studia magisterskie w Szkole Głównej Handlowej, Uniwersytecie Warszawskim oraz Sciences Po w Paryżu. W 2002 roku uzyskała doktorat za pracę na temat wpływu konfliktu w Jugosławii na relacje USA-UE, nagrodzoną Nagrodą Premiera. Jej badania nad Inicjatywą Trójmorza (TSI) odegrały istotną rolę w kształtowaniu zrozumienia tego projektu współpracy regionalnej (ORCID, ResearchGate, Wikipedia). ↑
- 3SI Research Center, ‘Udział w panelu otwierającym: Samorządowy Kongres Trójmorza’, Projekt pt. Centrum Badawcze Inicjatywy Trójmorza, 16 June 2024, https://trojmorze.isppan.waw.pl/seminaria-i-konferencje/udzial-w-panelu-otwierajacym-samorzadowy-kongres-trojmorza/. ↑
- 3SI Research Center. ↑
- 3Seas Local Government Congress Economic Forum, ‘IV Kongres Trójmorza. 12-13 Czerwca 2024 w Lublinie – Samorządowy Kongres Trójmorza’, 16 May 2024, https://congress.lubelskie.pl/iv-kongres-trojmorza-12-13-czerwca-2024-w-lublinie/. ↑
- Województwa Lubelskiego, ‘Drugi dzień Samorządowego Kongresu Trójmorza – Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego w Lublinie’, Oficjalny portal województwa lubelskiego, 14 June 2024, https://www.lubelskie.pl/aktualnosci/drugi-dzien-samorzadowego-kongresu-trojmorza/. ↑
