Zagrożenia dla praworządności w Wielkiej Brytanii i Europie

Lorenza Buttini

Lorenza Buttini jest absolwentką studiów magisterskich na kierunku prawo na Uniwersytecie w Pawii z wynikiem 109/110. Jej końcowa praca magisterska, omówiona w grudniu 2022 r., dotyczy “Kontrastu z różnicą w wynagrodzeniach kobiet i mężczyzn” w dziedzinie europejskiego porównawczego prawa pracy, ze szczególnym uwzględnieniem przepisów dotyczących przejrzystości wynagrodzeń. Reprezentowała Uniwersytet w^29. edycji Willem C. Vis International Commercial Arbitration Moot i nie może się doczekać kariery na poziomie europejskim.

Blue Europe jest niezależnym think tankiem i nie zatwierdza ani nie podziela treści ani stanowiska zaproszonych autorów. Artykuł powstał w ramach konkursu studenckiego Blue Europe 2022.

Wprowadzenie

Wyrażenie “praworządność” jest obecnie używane w kilku międzynarodowych i krajowych aktach prawnych, które rzadko zawierają jego definicję. Istotne jest jednak wyjaśnienie, jakie znaczenie przyjmują te terminy na potrzeby niniejszego artykułu. Rządy prawa są bowiem często błędnie tłumaczone jako Rechtstaat lub État de droit, które mają inne znaczenie i historyczne pochodzenie, co zostanie pokrótce omówione w niniejszym wprowadzeniu.

Z jednej strony, istota rządów prawa została wymownie zilustrowana we Wprowadzeniu do badania prawa konstytucyjnego (1885) prawnika Alberta Venna Diceya, znanego brytyjskiego konstytucjonalisty. Według Diceya rządy prawa polegają na ochronie wolności jednostki przed nadużyciami państwa przez prawo zwyczajowe.

Z drugiej strony, koncepcja Rechtstaat została sformułowana przez niemieckiego prawnika Roberta von Mohla w jego pracy Encyklopädie der Staatswissenschaften (1872). Rechtstaat lub państwo prawne, jak jest również nazywane, odnosi się do faktu, że absolutna władza wykonawcza musi być ograniczona i zrównoważona przez władzę ustawodawczą.

Istnieją wyraźne różnice między tymi dwiema koncepcjami, ponieważ rządy prawa mają swoje źródło w prawie stanowionym przez sędziów i mają na celu ochronę jednostki przed arbitralnością państwa, podczas gdy Rechtstaat jest skodyfikowany w pisemnych konstytucjach i ma na celu zapewnienie równowagi między uprawnieniami konstytucyjnymi, również gwarantowanymi przez kontrolę sądową.

Obecnie rządy prawa są zagrożone zarówno w Wielkiej Brytanii, gdzie przeprowadzana jest reforma kontroli sądowej, jak i w kilku krajach UE, gdzie rządy krajowe kwestionują nadrzędność prawa UE. Być może konsekwencje tego procesu nie są jeszcze jasne ani widoczne, ale kwestia ta jest warta poznania, ponieważ jej wynik może mieć wpływ na korzystanie z praw podstawowych. Niniejszy dokument ma na celu przedstawienie jasnego obrazu tego, co reprezentują rządy prawa, po pierwsze w odniesieniu do angielskiego systemu prawnego, a po drugie w odniesieniu do ram Unii Europejskiej. Pierwsza sekcja koncentruje się na ustawie o kontroli sądowej i sądach, uchwalonej w Wielkiej Brytanii w 2021 r., podczas gdy druga sekcja ilustruje zmiany systemu konstytucyjnego zachodzące na Węgrzech, w Polsce i Rumunii.

Kontekst brytyjski

Brytyjska forma rządów tradycyjnie opiera się na dwóch kluczowych zasadach, którymi są suwerenność parlamentu (w przeszłości prerogatywa króla) i rządy prawa. Pierwsze wyrażenie odnosi się do “prawa do ustanawiania lub unieważniania dowolnego prawa; a ponadto, że żadna osoba ani organ nie jest uznawany przez prawo Anglii za mający prawo do uchylania lub unieważniania ustawodawstwa Parlamentu”^[2]. W rzeczywistości ustawy uchwalone przez Parlament są uważane za część brytyjskiej konstytucji i nie mogą być kwestionowane decyzjami sądów. Chociaż z biegiem lat nadrzędność Parlamentu została nieznacznie ograniczona przez wydanie Ustawy o prawach człowieka z 1998 r. i przystąpienie Wielkiej Brytanii do Unii Europejskiej, nadal stanowi ona podstawowy element systemu westminsterskiego. Jeśli chodzi o drugie wyrażenie, według prawnika Alberta Venna Diceya^[3], rządy prawa lub dominacja prawa ma trzy znaczenia:

• supremacja prawa zwyczajowego;
• brak arbitralności ze strony rządu;
• równość wobec prawa.

Prawo, o którym mowa, jest wiążącym autorytetem prawnym wywodzącym się z ustaw (tj. najwyższego prawa kraju), instrumentów ustawowych i orzeczeń sądowych, które wyjaśniają zwykłe prawa i wypełniają ewentualne luki prawne. Po Dicey’u wielu prawników dołączyło do debaty na temat znaczenia i implikacji rządów prawa w angielskim systemie prawnym. Wśród nich Trevor zdefiniował materialną treść rządów prawa jako składającą się z zasad proceduralnych, zapewniających prymat sądów powszechnych jako wyrazicieli prawa zwyczajowego, a także ogólnych zasad prawa zachowywanych i egzekwowanych przez nie^[4]. Według Bradleya i Edwiga teorie Diceya dotyczące rządów prawa i suwerenności parlamentu opierają się na założeniach dotyczących systemu brytyjskiego, które nie mają już zastosowania^[5], choć nadal są wpływowe. Ich zdaniem współczesna koncepcja rządów prawa obejmuje trzy znaczenia: prawo i porządek lepsze niż anarchia, rząd zgodnie z prawem, doktryna wpływająca na tworzenie nowego prawa^[6]. Idea rządów prawa odnosi się do zasady legalności, która stanowi condicio sine qua non rządów prawa, ale nie jest wystarczająca do zapewnienia ochrony praw podstawowych.

Główną rolę w zachowaniu rządów prawa odgrywa kontrola sądowa, która pozwala wyznaczonym sądom na poddanie kontroli środków podejmowanych przez władzę wykonawczą lub inne organy publiczne, jeśli zostały one przyjęte bez zachowania odpowiedniej procedury prawnej. Z drugiej strony, sędziowie nie mogą syndykalizować zgodności z prawem decyzji podejmowanych przez Parlament, ze względu na jego suwerenność.

W tej sytuacji istnieje ryzyko instytucjonalnego zwarcia, ponieważ rząd, który prawdopodobnie będzie kontrolował większość w Izbie Gmin, może ograniczyć swobody obywatelskie poprzez ustawodawstwo, wykorzystując to, co Sir William Blackstone nazwał “wszechmocą parlamentu”^[7]. Taki pogląd nie znajduje poparcia w analizie Trevora, zgodnie z którą “powszechnie uważa się, że doktryna suwerenności parlamentarnej sprawia, że zarówno rządy prawa, jak i podział władzy są podporządkowane życzeniom większości wybranych ustawodawców lub rządu wykonawczego, który sprawuje większość w Izbie Gmin”^[8]. W swoim komentarzu do teorii rządów prawa Diceya Trevor argumentuje, że potencjalnej arbitralności ustaw zapobiega wyłączna funkcja interpretacji przypisana sądom. Tym samym zaprzecza on istnieniu napięcia między suwerennością parlamentu a rządami prawa. Należy jednak wziąć pod uwagę, że taka interpretacja istnieje tylko wtedy, gdy powstaje spór. Ponadto kontrola sądowa jest ograniczona do ograniczonej liczby spraw i może być wykonywana tylko przez niektóre sądy. W niedawnej przeszłości członkostwo Wielkiej Brytanii we Wspólnocie Europejskiej i przystąpienie do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPC) gwarantowało, że ustawy Parlamentu mogły być kwestionowane, jeśli nakładały ograniczenia praw objętych Konwencją, która była bezpośrednio stosowana przez sądy angielskie dzięki ustawie HRA (Human Rights Act) z 1998 roku. W szczególności HRA 1998 przypisała każdemu sądowi powszechnemu interpretację każdego aktu administracyjnego w świetle wartości zawartych w EKPC. Ścisła interakcja, która istnieje między rządami prawa a kontrolą sądową w angielskim systemie prawnym, została w niezwykły sposób wyrażona w sprawie M przeciwko Home Office, uznanej za kamień milowy w prawie konstytucyjnym. W stanie faktycznym sprawy obywatel Zairu (M) złożył kilka wniosków o azyl w Wielkiej Brytanii, ale wszystkie zostały odrzucone. Podczas rozpatrywania jego ostatniego wniosku o kontrolę sądową w Wysokim Trybunale, sędzia zrozumiał, że wydalenie osoby z Wielkiej Brytanii zostanie odroczone do końca postępowania. M został jednak deportowany do Zairu, więc sędzia wydał nakaz przeciwko Home Office i Sekretarzowi Stanu w celu uzyskania jego powrotu. Nakaz został uchylony przez Sekretarza Stanu, którego obrona opierała się na immunitecie Korony i jej ministrów przed jakimkolwiek nakazem, ustanowionym przez Crown Proceedings Act 1947, podczas gdy obrona M opierała się na fakcie, że Sekretarz Stanu działał z obrazą sądu. Sąd Apelacyjny orzekł, że zwrot M był należny, odrzucając szeroką interpretację immunitetu Korony przedstawioną przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, ponieważ “właściwa konstytucyjna relacja władzy wykonawczej z sądami polega na tym, że sądy będą szanować wszystkie działania władzy wykonawczej w ramach jej legalnej prowincji, a władza wykonawcza będzie szanować wszystkie decyzje sądów dotyczące tego, co jest jej legalną prowincją“. Pogląd ten został potwierdzony przez Izbę Lordów, gdzie Lord Templeman argumentował, że “sędziowienie mogą egzekwować prawa wobec Korony jako monarchy, ponieważ Korona jako monarcha nie może czynić zła, ale sędziowie egzekwują prawo wobec Korony jako władzy wykonawczej i wobec osób, które od czasu do czasu reprezentują Koronę“. Sprawa ta stanowi wyraźny przykład sposobu, w jaki kontrola sądowa zapewnia zgodność z zasadą równości wobec prawa, ponieważ nawet ministrowie Korony działający w trakcie pełnienia swoich obowiązków mogą zostać oskarżeni o obrazę sądu i nie są odporni na środki zabezpieczające.

Reforma

Polityczne obawy dotyczące unieważnienia w procesach kontroli sądowej rozpoczęły się po wyrokach Miller I ^[9] (2017) i Miller II^[10] (2019), w których Sąd Najwyższy orzekł o granicach uprawnień władzy wykonawczej.

Ostatnie perypetie rządów prawa w Wielkiej Brytanii są ściśle powiązane z Brexitem (od “Britain” i “exit”), terminem odnoszącym się do procedury wystąpienia Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej. W rzeczywistości, po ponad czterdziestu latach członkostwa (przystąpienie Wielkiej Brytanii datuje się na 1973 r.), referendum przeprowadzone 23 czerwca 2016 r. potwierdziło powszechną wolę opuszczenia UE. W związku z tym rząd wszczął procedurę na mocy art. 50 TUE, który stanowi, że zawiadomienie o wystąpieniu musi zostać przesłane do Rady Europejskiej, a następnie muszą zostać przeprowadzone negocjacje w celu osiągnięcia umowy o wystąpieniu. Ponadto, zgodnie z ustępem pierwszym art. 50 Traktatu z Lizbony, wykonanie prawa do wystąpienia jest uzależnione od spełnienia wymogów konstytucyjnych obowiązujących w ustępującym państwie. W tym czasie toczyła się publiczna debata na temat legalności procedury wystąpienia Wielkiej Brytanii z UE, zwłaszcza w części, w której rząd sam, bez udziału parlamentu, wysłał wymagane zawiadomienie. W związku z tym sprawa została wniesiona do angielskiego Divisional Court, który orzekł na korzyść powoda, uznając, że zgodnie z brytyjską konstytucją konieczna jest ustawa parlamentu o autoryzacji. W związku z tym rząd odwołał się od tej decyzji do Sądu Najwyższego, który został poproszony o wydanie wyroku nie w sprawie zasadności decyzji o opuszczeniu UE, ale w sprawie legalności procedury zastosowanej przez władzę wykonawczą zgodnie z podstawowymi zasadami podziału władzy i nadrzędności parlamentu. W 2017 r. Sąd Najwyższy wydał wyrok, znany jako Miller I, w którym uzasadnienie prawne opiera się na analizie ustanowienia i rozwoju stosunków między Wielką Brytanią a UE. Decyzja w sprawie apelacji potwierdziła decyzję wydaną przez sąd pierwszej instancji, stwierdzając, że wystąpienie z UE musi być regulowane przez rząd i parlament. Ponadto podkreślono, że ustawodawstwo jest niezbędne do uregulowania każdego etapu postępowania, ponieważ czas i sposoby wycofania się muszą być określone przez sam Parlament. Główny argument wnoszącej odwołanie opierał się na fakcie, że sprawy międzynarodowe są prerogatywą króla należącą do kompetencji rządu. Przeciwnie, druga strona argumentowała, że pomimo kompetencji rządu w tej sprawie, nie może on modyfikować praw przyznanych przez ustawodawstwo ustawowe. W związku z tym, ponieważ wejście Wielkiej Brytanii do UE i włączenie prawodawstwa UE do prawa krajowego zostały przypieczętowane przez Ustawę o Wspólnotach Europejskich, uchwaloną przez Parlament w 1972 r., Rząd nie może jednostronnie ich modyfikować.

Dwa lata później Sąd Najwyższy wydał kolejne przełomowe orzeczenie(Miller II), dotyczące skorzystania z prawa prorogacji przez premiera Borisa Johnsona w sierpniu 2019 roku. Prorogacja jest prerogatywą królewską, formalnie wykonywaną przez władzę wykonawczą, której podstawowym skutkiem jest zakończenie sesji parlamentarnych odbywających się w trakcie kadencji parlamentu. Zgodnie ze skonsolidowaną konwencją konstytucyjną, to premier doradza monarsze w sprawie prorogacji. W tym przypadku Johnson został oskarżony o wykorzystywanie mechanizmu prorogacji w celu uniemożliwienia dyskusji parlamentarnych na temat dogodności Brexitu. W rzeczywistości takie dyskusje mogłyby zagrozić kampanii Partii Konserwatywnej na rzecz wyjścia Wielkiej Brytanii z UE. Przed Miller II sprawa była rozpatrywana przez różne sądy, a niezwykły zbieg okoliczności sprawił, że przeciwstawne wyroki zostały wydane tego samego dnia w Anglii i Szkocji (11 września 2019 r.). W sprawie angielskiej powódka (Gina Miller) stwierdziła, że premier dopuścił się nadużycia władzy i podważył suwerenność parlamentu, podczas gdy pozwany, choć przyznał, że wykonywanie prerogatywy królewskiej nie jest wyłączone z kontroli sądowej, stwierdził, że sprawa nie podlega zaskarżeniu. Sąd Najwyższy orzekł, że decyzja premiera o prorogacji była z natury polityczna, a zatem wykluczała jej zasadność, ponieważ nie istnieją żadne standardy prawne pozwalające na ustalenie zgodnej z prawem długości prorogacji. W sprawie szkockiej sąd pierwszej instancji również uznał, że sprawa nie podlega zaskarżeniu. Jednak w wyroku apelacyjnym Inner House of the Court of Session jednogłośnie orzekł, że decyzja premiera była nie tylko uzasadniona, ale także niezgodna z prawem. Analiza okoliczności, faktów i dokumentów doprowadziła do wniosku, że premier skorzystał z prerogatywy królewskiej w celu ingerencji w kontrolę parlamentarną, która jest podstawową wartością demokracji i rządów prawa.

Następnie sprawa została skierowana do Sądu Najwyższego, którego rozumowanie prawne zostanie pokrótce omówione. Uznając, że uprawnienie prerogatywne istnieje i jest wykonywane w swoim zakresie, sędzia musiał sprawdzić, czy takie uprawnienie jest uzasadnione. Zgodnie ze sprawą Council of Civil Service Unions [1985] AC 374, zasadność takiego uprawnienia zależy od jego charakteru i przedmiotu, ponieważ niektóre wysoce polityczne akty (takie jak rozwiązanie Parlamentu) muszą być wyłączone. W tym względzie obrońca premiera argumentował, że prorogacja jest podobna do rozwiązania Parlamentu, ale jego zarzut został odrzucony. Kluczowym krokiem w rozumowaniu Sądu Najwyższego było określenie standardu, w oparciu o który można ocenić zgodność uprawnienia z prawem. Chociaż granice uprawnień prerogatywnych nie są zapisane w ustawach, mogą one zostać zidentyfikowane przez sądy w celu zapewnienia zgodności z prawem zwyczajowym.

Z dotychczasowych istotnych spraw dotyczących wykonywania uprawnień ustawowych można wywnioskować, że uprawnienie jest wykonywane zgodnie z prawem, o ile istnieje rozsądne uzasadnienie dla ograniczenia i udaremnienia zasad konstytucyjnych.

W świetle tych rozważań Sąd Najwyższy uznał, że uprawnienie do prorogacji zostało wykonane poza jego prawnymi granicami i uznał akt za nieważny. Ponadto naruszenie konstytucyjnych zasad suwerenności parlamentu i odpowiedzialności parlamentarnej miało miejsce w bardzo krytycznym momencie dla Wielkiej Brytanii i nie zostało zrekompensowane ani zrównoważone żadnym rozsądnym i obiektywnym uzasadnieniem. W rzeczywistości Wielka Brytania znajdowała się w bardzo trudnym okresie przejściowym, a Izba Gmin wyraziła wcześniej poważne obawy dotyczące opuszczenia UE w przypadku braku umowy o wystąpieniu. Władza wykonawcza nie podała żadnych powodów ani uzasadnienia, aby wyjaśnić, dlaczego potrzebna była tak długa prorogacja.

Jak wspomniano wcześniej, Miller I i Miller II pozostają kontrowersyjnymi sprawami konstytucyjnymi, obie dotyczą prerogatyw królewskich wykonywanych przez władzę wykonawczą, co sprzyja debacie na temat zakresu kontroli sądowej.

W 2019 r. Partia Konserwatywna wygrała wybory powszechne i przedstawiła w swoim manifeście chęć dokonania przeglądu ustawy o prawach człowieka z 1998 r. (HRA) i prawa administracyjnego w celu zapewnienia właściwej równowagi między swobodami jednostki, bezpieczeństwem narodowym i skutecznością rządu. W tym celu rząd ustanowił dwa niezależne przeglądy, jeden dotyczący kontroli sądowej, a drugi dotyczący HRA.

W skrócie, IRAL (Independent Review of Administrative Law) został opublikowany w marcu 2021 r. i zawierał dwie główne sugestie:

• zatrzymanie kart^[11] wniosków o kontrolę sądową (wskaźnik sukcesu prawa);
• zwiększenie elastyczności kontroli sądowej poprzez zapewnienie sądom uprawnień do wydawania zawieszających nakazów uchylenia.

Projekt ustawy został zatwierdzony przez Parlament w lipcu 2021 r., a ustawa JRCA (Judicial Review and Courts Act) otrzymała zgodę królewską 28 kwietnia 2022 r., wchodząc oficjalnie w życie. Dwie najistotniejsze zmiany wprowadzone przez JRCA dotyczą środków odwoławczych w ramach kontroli sądowej oraz rewersji kontroli sądowej w sprawach kartelowych .

Po pierwsze, część I sekcja 1 ustawy ustanawia nowe nakazy unieważnienia (zawieszone nakazy unieważnienia i nakazy unieważnienia tylko w perspektywie) oprócz zwykłych nakazów. Przed reformą nakaz uchylenia skutkował unieważnieniem ab initio decyzji organu publicznego podjętej ultra vires (czyli decyzji podjętej poza kompetencjami organu publicznego). Obecnie sądy wyposażone w uprawnienia w zakresie kontroli sądowej mogą dyskrecjonalnie ograniczyć retrospektywne skutki nakazów unieważnienia lub nawet zawiesić je, aby dać organowi publicznemu, którego środek został uznany za niezgodny z prawem, możliwość naprawienia wszelkich uchybień. Z jednej strony oznacza to pomocną elastyczność dla organów publicznych, podczas gdy z drugiej strony skutkuje ograniczeniem środka zaradczego przyznanego zwycięskiemu skarżącemu. Ponadto, gdy Komisja Równości i Praw Człowieka^[12 ] została poproszona o udzielenie porady na temat równościowych implikacji projektu ustawy, stwierdziła, że zawieszanie i perspektywiczne uchylanie nakazów podważa praworządność i, o ile pozbawia powoda skutecznego środka odwoławczego, stanowi naruszenie art. 13 EKPC. 13 EKPC.

Po drugie, część I, sekcja 2 ustawy stanowi klauzulę wyłączającą, która obala zasadę common law ustanowioną w Cart, tak że decyzje w sprawie zaskarżalności, wydane przez Wyższe Sądy, nie podlegają już kontroli sądowej. W związku z tym obciążenie sądu administracyjnego zostanie zmniejszone, ale w międzyczasie istnieje ryzyko ograniczenia wymiaru sprawiedliwości w sprawach dotyczących praw podstawowych. W rzeczywistości przeglądy decyzji Kart często odnoszą się do kwestii imigracyjnych i zatrzymań, handlu ludźmi i spraw dotyczących bezdomności. W związku z tym sekcja 2 może skutkować zarówno ograniczeniem prawa do odwołania osób należących do najbardziej wrażliwych kategorii, jak i naruszeniem EKPC i Konwencji dotyczącej statusu uchodźców^[13].

Nie ulega wątpliwości, że ustawa była inspirowana zamiarem ograniczenia obszaru kontroli sądowej, aby zapobiec ingerencji w zasadność decyzji administracyjnych. Jednak dowody na rzekome nadużycia sądowe są bardzo skąpe i kontrowersyjne^[14]. Jak powiedział Lord Neuberger[^15], “zbyt łatwo jest dostrzec problemy związane ze status quo, a zbyt nieapetyczne i zbyt trudne jest dostrzeżenie równie dużych, a nawet większych problemów, które pojawiłyby się, gdyby prawo zostało zmienione”. W ostatecznym rozrachunku dążenie do bardziej efektywnego wymiaru sprawiedliwości jest celem godnym pochwały, ale nie może być realizowane kosztem praw jednostki ani niezawisłości sądownictwa. W świetle tych rozważań można stwierdzić, że JRCA 2022 podważa rządy prawa. Ciekawie będzie zobaczyć, czy po ostatnich wydarzeniach politycznych ten sezon wielkich konstytucyjnych i kontrowersyjnych reform będzie kontynuowany, czy też dobiegnie końca.

Kontekst unijny

W europejskim systemie prawnym eleganckie sformułowanie znaczenia rządów prawa znajduje się w pkt 281 wyroku znanego jako Kadi I^[16], w którym TSUE (Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) wyraźnie przyznaje, że “Wspólnota opiera się na rządach prawa, ponieważ ani jej państwa członkowskie, ani jej instytucje nie mogą uniknąć kontroli zgodności ich aktów z podstawową kartą konstytucyjną, Traktatem WE, który ustanowił kompletny system środków prawnych i procedur mających na celu umożliwienie Trybunałowi Sprawiedliwości kontroli legalności aktów instytucji”. W rzeczywistości jest to wartość wspólna określona w art. 2 TUE. 2 TUE i jest jednym z warunków politycznych wymaganych do przyjęcia. Praworządność w kontekście UE oznacza, że państwa członkowskie akceptują wspólnotowy dorobek prawny i nadrzędność prawa UE, zgodnie z wykładnią TSUE. “Istnienie skutecznej kontroli sądowej mającej na celu zapewnienie zgodności z prawem UE jest istotą praworządności”^[17].

Zasada praworządności obejmuje zarówno elementy materialne, jak i proceduralne, i chociaż ewoluuje w sposób dynamiczny w każdym państwie członkowskim, możliwe jest zidentyfikowanie zgodnej definicji UE, której głównymi cechami są związek z demokracją i poszanowaniem praw człowieka, ograniczenie władzy publicznej, wiodąca zasada wykładni sądowej, źródło standardów kontroli sądowej^[18].

Jednak w ostatniej dekadzie kilka krajów europejskich stanęło w obliczu znaczących zmian w swojej strukturze konstytucyjnej, a niektóre rządy krajowe nie szanowały nadrzędności prawa UE, wraz z autorytetem Trybunału Sprawiedliwości. Ta niepokojąca tendencja, w opinii Prezesa TSUE^[19], stanowi poważne zagrożenie dla przetrwania projektu europejskiego, ponieważ narusza jego fundamenty. W związku z tym instytucje UE wdrożyły niedawno nowe strategie, które zostaną omówione w następnym akapicie, aby zapobiec dalszym komplikacjom. ARoLR 2022^[20] oferuje jasny obraz obecnego stanu praworządności w 27 państwach członkowskich, w odniesieniu do wymiaru sprawiedliwości, ram antykorupcyjnych, wolności mediów oraz kwestii instytucjonalnych związanych z prawidłowym funkcjonowaniem kontroli i równowagi. Chociaż raport odnosi się do prawie każdego państwa członkowskiego z zaleceniami, podkreśla on pogarszający się stan demokracji w trzech krajach: Węgier, Polski i Rumunii.

Ramy ochrony

Dialog między instytucjami UE na temat regresu praworządności stał się bardziej intensywny w 2016 r., kiedy Parlament Europejski (PE) zaproponował^[21] utworzenie nowego mechanizmu zapewniającego zgodność z wartościami zawartymi w art. 2 TUE. 2 TUE. Propozycja ta znana jest jako pakt DRF (pakt na rzecz demokracji, praworządności i praw podstawowych) i przewiduje wdrożenie systemu monitorowania i rocznych sprawozdań, tak aby w przypadku nieprzestrzegania przez państwo członkowskie art. 2 TUE, Komisja Europejska mogła udzielić zezwolenia na jego przestrzeganie. 2 TUE, Komisja mogłaby nałożyć na nie sankcje. W 2017 r. Komisja Europejska odrzuciła wniosek, twierdząc, że wzmocnienie podstawowych wartości można osiągnąć za pomocą istniejących narzędzi i zaprzeczyła użyteczności rocznego sprawozdania. Wkrótce potem okazało się, że stwierdzenie to było błędne w związku z nieudaną aktywacją art. 7 TUE przeciwko Polsce i Węgrom. 7 TUE przeciwko Polsce i Węgrom (odpowiednio w 2017 i 2019 r.). W rzeczywistości zawieszenie niektórych praw nie było wystarczające do powstrzymania naruszeń art. 2 TUE. 2 TUE. W związku z tym w 2019 r. Komisja Europejska dokonała przeglądu^[22] swojego poprzedniego stanowiska i zaproponowała cykl przeglądu praworządności, system monitorowania oparty na rocznym sprawozdaniu na temat praworządności (ARoLR)^[23]. W ostatnich latach PE podkreślał potrzebę przyjęcia paktu DRF, ponieważ ARoLR ogranicza swój zakres do praworządności i nie zapewnia środków naprawczych i skutecznych. Niedawno rozporządzeniem 2020/2092^[ 24] wprowadzono mechanizm warunkowości praw orządności w celu zawieszenia dystrybucji funduszy europejskich do państw członkowskich uznanych za naruszające praworządność. W doktrynie^[25] nadal istnieją wątpliwości co do legalności takiej procedury, aczkolwiek w 2022 r. TSUE oddalił skargi przeciwko mechanizmowi warunkowości^[26], obalając po kolei zarzuty Węgier i Polski.

Po pierwsze, Trybunał odrzucił brak podstawy prawnej, ponieważ rozporządzenie 2020/2092 przewiduje uruchomienie warunkowości praworządności w zakresie, w jakim naruszenia praworządności bezpośrednio wpływają lub poważnie zagrażają budżetowi Unii (który ma kluczowe znaczenie dla realizacji każdego działania UE). Mechanizm ten może zostać uruchomiony w przypadku stwierdzenia rzeczywistego związku między naruszeniem praworządności a interesami finansowymi Unii. Ponadto środki ochronne muszą być proporcjonalne do powagi zagrożenia. Odniesiono się również do zasady solidarności i wzajemnego zaufania między państwami członkowskimi i stwierdzono, że zgodność z podstawowymi wartościami wspólnoty nie może być zredukowana do zwykłego wymogu przystąpienia. Po drugie, mechanizm ten nie stanowi obejścia art. 7 TUE i nie wykracza poza zakres art. 6 ust. 1 lit. a). 7 TUE i nie wykracza poza zakres kompetencji przyznanych Unii Europejskiej. W rzeczywistości warunkowość praworządności i procedura przewidziana w art. 7 TUE mają różne cele i wykraczają poza zakres uprawnień przyznanych Unii Europejskiej. 7 TUE mają różne cele i zostały wprowadzone w celu ochrony różnych wartości UE.

Po trzecie, nawet jeśli pojęcie “praworządności” nie jest jasno zdefiniowane w rozporządzeniu, zasada pewności prawa nie jest naruszona, ponieważ praworządność jest wartością wspólną dla tradycji konstytucyjnej każdego państwa członkowskiego i szeroko rozwiniętą w orzecznictwie Trybunału.

Węgry

Od 2004 roku Węgry są członkiem Unii Europejskiej. Jednak począwszy od politycznego wzrostu Viktora Orbána (obecnego premiera), lidera partii Fidesz, dochodzi do częstych konfliktów między rządem a instytucjami europejskimi. W rzeczywistości Orbán wygrał wybory parlamentarne w 2010, 2014 i 2018 roku, wyrażając radykalny zamiar przekształcenia Węgier w państwo nieliberalne, oparte na podważaniu praworządności. Według niektórych badaczy, węgierska demokracja parlamentarna przekształciła się w autokrację^[27] (forma rządów, w której jednostka posiada władzę absolutną) poprzez uchwalenie aktów prawnych, które osłabiły konstytucyjny system kontroli i równowagi. W 2011 r. zatwierdzono nową ustawę zasadniczą, która zmieniła istniejącą konstytucję i przyznała władzy wykonawczej znaczące uprawnienia. Parlamentarna analiza reformy konstytucyjnej trwała zaledwie dziewięć dni, a jej wynik był jawnie sprzeczny z opinią zarówno Komitetu Konsultacyjnego, jak i Komisji Parlamentarnej. Pomimo widocznych anomalii proceduralnych, rządowi udało się uzyskać inicjatywę ustawodawczą i referendalną, prawo do rozwiązania parlamentu (w przypadku, gdy nie zatwierdzi on rocznego budżetu lub nie wybierze na prezydenta jednego z kandydatów zaproponowanych przez premiera), marginalizację mniejszości parlamentarnej poprzez uniemożliwienie jej zasiadania w komisjach ustawodawczych. Co więcej, nowa ustawa zasadnicza zrewidowała system źródeł prawa, przekazując szereg ważnych zagadnień do ustaw kardynalnych^[28]. W szczególności ustawy kardynalne – lub ustawy organiczne – są przewidziane przez konstytucję kilku krajów (Francja, Belgia, Hiszpania, Rumunia, Ekwador, Chile, Wenezuela, Peru), a ich przyjęcie odbywa się w drodze procedury, która jest bardziej zaostrzona niż ta stosowana w przypadku ustaw zwykłych. Dlatego też w hierarchii źródeł są one umieszczane pomiędzy Konstytucją a ustawami zwykłymi. W przypadku Węgier ustawy kardynalne mogą być uchwalane lub zmieniane wyłącznie kwalifikowaną większością 2/3 obecnych członków parlamentu. Czyniąc to, rząd zlekceważył opinię^[29] Komisji Weneckiej (Europejskiej Komisji na rzecz Demokracji przez Prawo), organu konsultacyjnego Rady Europy, która podkreśliła pilną potrzebę objęcia zarówno funkcjonowania organów państwa, jak i ochrony praw jednostki na poziomie konstytucyjnym. Prawdą jest, że w innych państwach, na przykład we Francji, ustawy organiczne zazwyczaj regulują organizację i funkcjonowanie organów konstytucyjnych. Procesowi ich przyjmowania towarzyszą jednak gwarancje proceduralne, biorąc pod uwagę, że każda ustawa kardynalna podlega obowiązkowej kontroli konstytucyjności ex ante, wykonywanej przez Conseil Constitutionnel. Po zatwierdzeniu nowej ustawy zasadniczej Komisja Wenecka wydała drugą opinię^[30], zgodnie z którą “ustawy organiczne są rozważane w nowej Konstytucji Węgier w wyjątkowo szerokim zakresie, znacznie wykraczającym poza tradycyjnie kwestie objęte prawem porównawczym przez ustawy organiczne”. Główną obawą jest to, że wraz z ustawami kardynalnymi ustanawiającymi de facto nowy porządek konstytucyjny, przyszłym rządom trudno będzie go zmienić poprzez osiągnięcie wymaganej specjalnej większości^[31].

Ponadto Nowa Ustawa Zasadnicza zastąpiła istniejącą wcześniej actio popularis ograniczoną liczbą podstaw kontroli konstytucyjności i przyznała Sądowi Najwyższemu dalszą kontrolę nad decyzjami organów administracyjnych i sądowych. Nawet jeśli niektóre z tych nowych przepisów zostały z zadowoleniem przyjęte przez Komisję Wenecką, niektórzy badacze są zaniepokojeni stanem niezależności sądownictwa i podziału władzy na Węgrzech, ponieważ sędziowie konstytucyjni są teraz wybierani przez nowy organ sądowy, którego dyrektor jest wybierany przez parlament za radą prezydenta.

Takie obawy podzielają instytucje europejskie, które aktywowały przeciwko Węgrom środki miękkiego prawa, takie jak art. 7 TUE z następującymi zaleceniami. 7 TUE z następującymi zaleceniami oraz mechanizm warunkowości praworządności, którego głównym celem jest powstrzymanie pogarszania się wartości demokratycznych w państwach członkowskich przed wpływem na interesy finansowe Wspólnoty. W związku z tym rząd węgierski wystosował odpowiedź sugerującą środki zaradcze, z których część została włączona do krajowego planu odbudowy i zwiększania odporności (dalej: RRP) wśród tzw. super kamieni milowych. W rzeczywistości pandemia koronawirusa spowodowała znaczne trudności ludzkie i gospodarcze we wszystkich państwach członkowskich, w związku z czym Unia Europejska postanowiła przeznaczyć fundusze na wsparcie odbudowy gospodarczej. Przyznanie takich funduszy jest uzależnione po pierwsze od opracowania planu naprawczego (dokumentu, w którym rząd określa, w jaki sposób zostaną one wykorzystane), a po drugie od zatwierdzenia takiego planu przez Komisję Europejską (dystrybucja środków jest możliwa tylko wtedy, gdy KE zweryfikuje zgodność z surowymi wymogami). Węgierski RRP został przyjęty przez Radę 12 grudnia 2022 r., po intensywnych negocjacjach między rządem a Komisją Europejską. Zgodnie z oceną instytucji UE^[32], węgierski RRP skutecznie wspiera cele zarówno zielonej, jak i cyfrowej transformacji i zawiera kilka przepisów wzmacniających praworządność: ustanowienie organu ds. uczciwości zapewnia wzmocnienie ram antykorupcyjnych, podczas gdy niezawisłość sądów jest chroniona poprzez zapobieganie wpływom politycznym Sądu Najwyższego i wyeliminowanie zadania Trybunału Konstytucyjnego polegającego na przeglądzie ostatecznego orzeczenia na wniosek władz publicznych. Niezależnie od zatwierdzenia RRP, wypłata środków finansowych jest nadal uzależniona od skutecznego wdrożenia środków zaradczych.

Polska

Ostatnie reformy budzą obawy zarówno co do stanu polskiej demokracji, jak i jej zgodności z systemem prawnym UE. Niektórzy autorzy uważają, że proces cofania się rządów prawa, wdrażany przez polski rząd poprzez reformę wymiaru sprawiedliwości, pogarsza się^[33]. W 2015 r. doszło do konfliktu instytucjonalnego między prezydentem Andrzejem Dudą (członkiem partii Prawo i Sprawiedliwość) a Trybunałem Konstytucyjnym. Duda odmówił uznania wyboru pięciu nowych członków Trybunału, a po uzyskaniu większości w parlamencie promował ustawę o odwołaniu wszystkich wcześniej wybranych sędziów. Po stwierdzeniu niekonstytucyjności prezydent i minister sprawiedliwości wprowadzili kompetencje parlamentu do stosowania środków dyscyplinarnych wobec sędziów i kontrolowania wyboru Najwyższej Rady Sądownictwa i Prokuratury. W 2018 r. niektóre sądy krajowe wystąpiły z pytaniami prejudycjalnymi dotyczącymi zgodności reformy wymiaru sprawiedliwości z prawem UE, które mają zostać rozstrzygnięte przez TSUE zgodnie z art. 267 TFUE. 267 TFUE. W związku z tym Minister Sprawiedliwości (i Prokurator Generalny) zwrócili się do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgodności art. 267 TFUE z Konstytucją. 267 TFUE, powołując się na teorię pluralizmu konstytucyjnego. Doktryna ta została stworzona przez prawników w celu uniknięcia otwartych konfliktów między TSUE a krajowymi sądami konstytucyjnymi przy podejmowaniu decyzji, czy TSUE ingerował w sprawy wyłącznie krajowe. Jako rozwiązanie sporów Kompetenz-Kompetenz (jak są one technicznie nazywane), teoria ta przewiduje otwarty dialog między sądami oparty na wzajemnej powściągliwości^[34]. Niemniej jednak dialog instytucjonalny jest rzeczywiście możliwy, o ile krajowe sądy konstytucyjne pozostają niezależne od władzy politycznej. W dniu 2 marca 2021 r. TSUE uznał niezgodność z prawem UE polskiej reformy sądownictwa, w szczególności w odniesieniu do procedury powoływania członków Sądów Najwyższych. Kilka dni później premier złożył pisemny wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o ustalenie, czy prawo UE jest zgodne z polską Konstytucją i czy sądy krajowe muszą respektować wyroki TSUE. Trybunał Konstytucyjny (sprawa K3/2021) orzekł, że art. 1 i art. 4 ust. 3 TUE są zgodne z Konstytucją RP. 1 i art. 4 ust. 3 TUE są niezgodne z Konstytucją RP, ponieważ dopuszczają ingerencję UE w materie inne niż ustanowione w traktatach. Również art. 19 ust. 1 i art. 2 TUE są niedopuszczalne, ponieważ pozwalają sądom UE na lekceważenie przepisów konstytucyjnych.

Wyrok został wydany 7 października 2021 r., wywołując debatę publiczną nie tylko na szczeblu krajowym, ale także europejskim, ponieważ dotyczył kontrowersyjnej zasady nadrzędności prawa UE. W rzeczywistości takiej wartości nie można znaleźć w traktatach (choć jest ona wyrażona w załączonych deklaracjach zasad i nigdy nie ratyfikowanej Konstytucji Europejskiej), ale została ustanowiona przez TSUE w wyroku Costa przeciwko Enel (1964), w którym Trybunał orzekł, że prawo UE ma pierwszeństwo przed prawem krajowym. Pomimo tego, wiele państw członkowskich nadal ma trudności z zaakceptowaniem nadrzędności prawa UE i od czasu do czasu dochodzi do konfliktów między TSUE a sądami konstytucyjnymi.

Początkowo ani grzywny nałożone przez TSUE, ani procedura na podstawie art. 7 TUE, wszczęta przez Trybunał Konstytucyjny, nie były przedmiotem sporu. 7 TUE, zainicjowana przez Parlament Europejski, nie przekonały Dudy do ponownego przyjrzenia się reformie wymiaru sprawiedliwości. W związku z tym fundusze przeznaczone na polski plan odbudowy zostały tymczasowo zamrożone, a polski rząd został ostatecznie skłoniony do przeglądu istniejącego prawa dyscyplinarnego i wydania propozycji (z grudnia 2022 r.), która częściowo zmierza w kierunku przywrócenia praworządności.

Niezależnie od faktu, że Polska i Węgry znajdują się niewątpliwie w porównywalnej sytuacji, należy wziąć pod uwagę dwie główne różnice: z jednej strony środki zaradcze zaproponowane przez polski rząd dotyczą jedynie niezależności sądownictwa (co jest jednym z wielu aspektów związanych z praworządnością), podczas gdy węgierskie mają szerszy zakres; z drugiej strony Unia Europejska wykorzystała mechanizm warunkowości praworządności tylko przeciwko Węgrom, choć w obu przypadkach RRP miał kluczowe znaczenie dla przekonania rządów do częściowego odwrócenia trwającego procesu cofania się demokracji.

Rumunia

Od samego początku (2007 r.) przyjęcie Rumunii (i Bułgarii) do UE było uzależnione od przyjęcia specjalnego systemu monitorowania, znanego jako Mechanizm Współpracy i Weryfikacji (dalej: CVM), ze względu na brak spójności ze standardami UE w zakresie praworządności. W 2017 r. rząd wprowadził znaczące zmiany w systemie sądownictwa i ordynacji wyborczej. Czyniąc to, dopuścił się naruszenia Konstytucji, ponieważ modyfikacje konstytucyjnej struktury państwa nie mogą być dokonywane w drodze rozporządzeń rządowych. Ponadto rząd przejął uprawnienia do decydowania o przydziale opłat w urzędach sądowych i zaproponował utworzenie specjalnej sekcji zajmującej się przestępstwami popełnionymi przez sędziów. Najwyższa Rada Sędziów skrytykowała takie działania, ale po tym, jak rząd zastosował sankcje dyscyplinarne wobec niepopierających ich sędziów, zaprzestała wszelkich roszczeń. Ponadto reformy legislacyjne w latach 2017-2019 zostały potępione przez TSUE, którego wyroki były systematycznie lekceważone przez rumuński Trybunał Konstytucyjny. Po dwuletniej fazie wielkiego niepokoju w latach 2017-2019 sytuacja wróciła do normy i 22 listopada 2022 r. Komisja Europejska oficjalnie ogłosiła zamknięcie CVM, ponieważ Rumunia w końcu spełniła wszystkie wymogi dotyczące reform sądownictwa i walki z korupcją. Piętnastoletni okres specjalnego nadzoru dobiegł końca i od tej pory Rumunia będzie podlegać monitorowaniu w ramach rocznego sprawozdania na temat praworządności, tak jak każde inne państwo członkowskie.

Podsumowanie

Podsumowując, można stwierdzić, że zagrożenia dla praworządności w Wielkiej Brytanii i UE są nie tylko realne, ale i poważne. Elementem wspólnym dla kontekstu angielskiego i europejskiego jest atak na niezawisłość sądów, wraz z próbami zwiększenia uprawnień władzy wykonawczej. Niemniej jednak natura zagrożeń jest inna. Z jednej strony Wielka Brytania nie stanie się państwem nieliberalnym, ale ponieważ nie jest już członkiem UE, jeśli równowaga między władzami nie zostanie przywrócona, może się zdarzyć, że tymczasowe swobody obywatelskie zostaną ograniczone na podstawie kaprysu rządu. Z drugiej strony, jeśli UE nie zdoła powstrzymać rozprzestrzeniania się nieliberalnych tendencji, jej autorytet i zdolność do utrzymania porządku i promowania integracji zostaną beznadziejnie naruszone. Oczywiście projekt europejski nie jest doskonały i czasami interes ekonomiczny w prawidłowym funkcjonowaniu wspólnego rynku przeważał nad kwestiami społecznymi. Jeśli jednak mamy przywilej żyć w wolnych demokratycznych społeczeństwach, to dlatego, że po dwóch wyniszczających światowych konfliktach, kraje europejskie zdecydowały się stworzyć nowy porządek prawny, oparty na pewnych wspólnych wartościach. Dlatego naruszenie tych podstaw nie może być tolerowane i nie jest zgodne z członkostwem w UE. Wreszcie, każdy obywatel powinien być zaniepokojony^[35], ponieważ podczas gdy debata publiczna wciąż koncentruje się na kwestiach związanych z pandemią COVID-19, istnieje inna patologia infekująca podstawowe wartości demokracji: erozja rządów prawa.

Odniesienia

1. A. VENN DICEY, An Introduction to the Study of the Law of the Constitution (po raz pierwszy opublikowane w 1885 r.), wyd. 10, 1959, London: Macmillan, s. 39-40. ↑
2. A. VENN DICEY, Introduction to the study of the law of the Constitution, Macmilian, London, 1915, s. 110-115. ↑
3. T.R.S. ALLAN, Constitutional Justice, a liberal theory of the rule of law, Oxford University Press, 2001, s. 20. ↑
4. A.W. BRADLEY – K.D. EWING, Constitutional and Administrative Law,^15th edition, Pearson Education Limited, 2011, s. 94. ↑
5. A.W. BRADLEY – K.D. EWING, Constitutional and Administrative Law,^15th edition, Pearson Education Limited, 2011, s. 97. ↑
6. W. BLACKSTONE, Commentaries on the laws of England, Book the Fourth, Univ. Chicago Press, 1979. Wyrażenie to odnosi się do nieograniczonej władzy ustawodawczej Parlamentu. ↑
7. T.R.S. ALLAN, Constitutional Justice, a liberal theory of the rule of law, Oxford University Press, 2001, s. 14. ↑
8. R (Miller) przeciwko Sekretarzowi Stanu ds. wyjścia z Unii Europejskiej, [2017] UKSC 5. ↑
9. R (Miller) przeciwko Premierowi i Cherry przeciwko Rzecznikowi Generalnemu Szkocji, [ 2019] UKSC 41. ↑
10. R (Cart) przeciwko Upper Tribunal [2011 ] UKSC 28. Sąd Najwyższy ocenzurował wykorzystanie władzy prerogatywnej przez rząd premiera Borisa Johnsona, ponieważ udaremniło to konstytucyjne funkcje parlamentu. W rzeczywistości przez takie prorogowanie rząd uniemożliwiłby parlamentowi monitorowanie kolejnych planów Brexitu. ↑
11. Briefing parlamentarny Komisji Równości i Praw Człowieka na temat ustawy o kontroli sądowej i sądach, październik 2021 r. ↑
12. Idem. ↑
13. Idem. ↑
14. Tom Sargant Memorial Lecture 2013, Justice in an Age of Austerity wygłoszony przez Lorda Neubergera, Prezesa Sądu Najwyższego, wtorek 15 października. ↑
15. Kadi i Al Barakaat International Foundation przeciwko Radzie i Komisji (2008) C-402/05, znany również jako Kadi I. ↑
16. ECLI:EU:C:2018:117, wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 27 lutego 2018 r., Associação Sindical dos Juízes Portugueses przeciwko Tribunal de Contas. ↑
17. PECH L. Praworządność jako ugruntowana i dobrze zdefiniowana zasada prawa UE. Hague Journal on the Rule Law 14, 107-138 (2022). ↑
18. XXIX KONGRES FIDE Haga, 3-6 listopada 2021 r. Ceremonia otwarcia w dniu 4 listopada 2021 r., Relacje konstytucyjne między porządkami prawnymi i sądami w Unii Europejskiej, Koen Lenaerts. ↑
19. https://ec.europa.eu/info/policies/justice-and-fundamental-rights/upholding-rule-law/rule-law/rule-law-mechanism/2022-rule-law-report_en. ↑
20. Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 25 października 2016 r. zawierająca zalecenia dla Komisji w sprawie ustanowienia unijnego mechanizmu na rzecz demokracji, praworządności i praw podstawowych (2015/2254(INL)), par. 1. ↑
21. Komunikat Komisji “Dalsze wzmacnianie praworządności w Unii. Aktualna sytuacja i możliwe dalsze kroki, COM(2019) 163 final z 3 kwietnia 2019 r.; Komunikat Komisji “Wzmacnianie praworządności w Unii. Plan działania, COM(2019) 343 final z 17 lipca 2019 r. ↑
22. Sprawozdanie Komisji na temat praworządności oraz unijne monitorowanie i egzekwowanie wartości art. 2 TUE. ↑
23. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE, Euratom) 2020/2092 z dnia 16 grudnia 2020 r. w sprawie ogólnego systemu warunkowości służącego ochronie budżetu Unii. ↑
24. BARAGGIA A. – BONELLI M., Powiązanie pieniędzy z wartościami: The New Rule of Law Conditionality Regulation and Its Constitutional Challenges, w German Law Journal, 23(2), s. 131-156(2022). ↑
25. Wyroki w sprawach C-156/21 Węgry przeciwko Parlamentowi i Radzie oraz C-157/21 Polska przeciwko Parlamentowi i Radzie. ↑
26. ANTAL A., Environmental justice and autocracy in Eastern Europe, The case of Hungary, w: Environmental Justice in the Anthropocene, Routledge, 2021, s. 11. ↑
27. MAZZA M., The Hungarian Fundamental Law, the New Cardinal Laws and European Concerns, w ACTA JURIDICA HUNGARICA, 54, nr 2, s. 140-155 (2013). ↑
28. Opinia nr 614 z dnia 28 marca 2011 r., https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2011)001-e. ↑
29. Opinia nr 621/2011. ↑
30. VARJU M. – VINCZE A., Hungary The New Fundamental Law, w: European Public Law, Volume 18, Issue 3 (2012), s. 437 – 453. ↑
31. Pytania i odpowiedzi: Komisja Europejska zatwierdza węgierski plan odbudowy i zwiększania odporności o wartości 5,8 mld euro pod warunkiem osiągnięcia celów pośrednich w zakresie praworządności, 30 listopada 2022 r., https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/qanda_22_7274. ↑
32. GAJDA-ROSZCZYNIALSKA K. – MARKIEWICZ K. Disciplinary Proceedings as an Instrument for Breaking the Rule of Law in Poland, w Hague Journal of the Rule Law 12, 451-483 (2020). ↑
33. KELEMEN R. D. – PECH L., The Uses and Abuses of Constitutional Pluralism: Undermining the Rule of Law in the Name of Constitutional Identity in Hungary and Poland, opublikowane online przez Cambridge University Press, 04 listopada 2019 r. ↑
34. Tom Sargant Memorial Lecture 2013, Justice in an Age of Austerity wygłoszony przez Lorda Neubergera, Prezesa Sądu Najwyższego, wtorek 15 października. ↑