W ostatniej, trzeciej części przeanalizujemy europejskie inicjatywy podjęte w celu rozwiązania kwestii środowiskowych na Bałkanach Zachodnich. W szczególności omówimy instrumenty finansowe UE, plany wdrożeniowe UE i wreszcie europejską współpracę terytorialną. Poprzednią część 2 można przeczytać tutaj.
Europejskie instrumenty finansowe
Instrumenty UE mające na celu wzmocnienie transformacji społeczno-gospodarczej w regionie obejmują Instrument Pomocy Przedakcesyjnej – IPA III[1] obejmujący Albanię, Bośnię i Hercegowinę, Kosowo, Czarnogórę, Macedonię Północną, Serbię i Turcję. Oprócz wzmocnienia warunków dotyczących demokracji, praw człowieka i praworządności, IPA III obejmuje również wysiłki na rzecz wspierania takich obszarów, jak ożywienie gospodarcze, transport, energia oraz osiągnięcie celów w zakresie ochrony klimatu i środowiska (w tym wzmocnienie odpowiednich przepisów)[2].
Nowe instrumenty IPA III wspierają wdrażanie Planu Gospodarczego i Inwestycyjnego dla Bałkanów Zachodnich[3] (2020), planu o wartości dziewięciu miliardów euro, mającego na celu sfinansowanie inwestycji mogących (również w wyniku Covid-19) wesprzeć i wzmocnić region w kierunku zielonej transformacji, a także transformacji cyfrowej, wprowadzając niezbędne reformy i stymulując tworzenie bardziej zrównoważonego rynku europejskiego[4].
Plan przewiduje w szczególności dziesięć obszarów inwestycji: mobilność (drogowa i kolejowa), transformacja energetyczna poprzez przezwyciężenie wykorzystania węgla, zachęty dla budownictwa publicznego i prywatnego w celu ograniczenia emisji gazów cieplarnianych i poprawy efektywności energetycznej, gospodarka odpadami i rozwój infrastruktury szerokopasmowej, a także inwestycje mające na celu wzmocnienie konkurencyjności i innowacyjności sektora prywatnego (w odniesieniu do MŚP i młodych ludzi)[5].
Kraje Bałkanów Zachodnich mają również dostęp do instrumentu finansowania zielonej gospodarki (GEFF)[6] Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju (EBOR), który oferuje finansowanie inwestycji w efektywność energetyczną poprzez technologię i interwencje w sektorze prywatnym/mieszkaniowym i biznesowym/biznesowym. Instrument ten jest wdrażany przez Regionalny Program Efektywności Energetycznej dla Bałkanów Zachodnich (REEP Plus)[7], przy udziale donatorów, takich jak Unia Europejska, Ramy Inwestycyjne Bałkanów Zachodnich i austriackie Federalne Ministerstwo Finansów. Linia kredytowa dla krajów Bałkanów Zachodnich wynosi 85 mln EUR (z czego 22 mln EUR dla Bośni i Hercegowiny).
Wraz z planem inwestycyjnym Komisja Europejska przedstawiła również Zieloną Agendę dla Bałkanów Zachodnich (GAWB)[8], która została następnie przyjęta w 2020 r. w Deklaracji Sofijskiej w sprawie Zielonej Agendy dla Bałkanów Zachodnich[9] podczas szczytu Bałkanów Zachodnich w Sofii, wyrażając wspólne dostosowanie do polityki UE w zakresie Zielonego Nowego Ładu[10] i celu neutralności węglowej w 2050 r.
Wdrażanie zielonej transformacji
W 2021 r. uzgodniono plan działania na rzecz zielonej agendy w celu wdrożenia reform mających na celu przeciwdziałanie zmianom klimatyczno-środowiskowym i integrację regionalną[11]. Jak pokazano na rysunku 1 poniżej, składa się on z trzech głównych części (1: Plan działania na rzecz wdrożenia; 2: Plany działania na rzecz wdrożenia; oraz 3) Zarządzanie i sprawozdawczość). Dokładniej, pierwsza część planu działania składa się z pięciu rozdziałów:
- dekarbonizacja poprzez redukcję emisji gazów cieplarnianych i wykorzystanie odnawialnych źródeł energii, począwszy od harmonizacji unijnego systemu handlu uprawnieniami do emisji w 2014 r;
- gospodarka o obiegu zamkniętym, wraz z rozwojem od 2023 r. strategii mających na celu gospodarkę odpadami, segregację odpadów i zrównoważoną konsumpcję;
- usuwanie zanieczyszczeń, począwszy od ratyfikacji Konwencji genewskiej w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości[12] od 2025 r. oraz określenie strategii mających na celu poprawę jakości powietrza;
- zrównoważone rolnictwo poprzez ustanowienie norm bezpieczeństwa żywności i promowanie rolnictwa ekologicznego od 2026 r.; oraz
- ochrona przyrody i różnorodność biologiczna, utworzenie centrów monitorowania i sprawozdawczości w celu opracowania nowych planów przywrócenia różnorodności biologicznej.
Rysunek 1: Spis treści planu działania
Źródło: Plan działania na rzecz wdrożenia deklaracji z Sofii w sprawie zielonej agendy dla Bałkanów Zachodnich na lata 2021-2030, s. 2
Podobnie jak w przypadku innych inicjatyw, cyfryzacja jest również identyfikowana jako czynnik sprzyjający, zgodnie z podejściem do zielonej i cyfrowej transformacji.
Niektóre zastrzeżenia podniesione w badaniu Aspen Institute (Wdrażanie zielonej agendy dla Bałkanów Zachodnich, grudzień 2021 r.[13]) podkreślają potrzebę zwiększenia świadomości celów i skutków zaangażowania w zieloną agendę wśród rządów i instytucji publicznych na Bałkanach Zachodnich. Zielona transformacja i dekarbonizacja są łatwiej postrzegane jako obowiązek nałożony przez Unię Europejską, a nie jako szansa na wzmocnienie ich społeczeństw i gospodarek za pomocą długoterminowych wizji strategicznych.
Samo wdrożenie procesu dekarbonizacji powinno ocenić rzeczywistą wykonalność niektórych środków oraz zdolność regulacyjną i monitorującą odpowiedzialnych instytucji. Kraje powinny również rozważyć środki mające na celu złagodzenie kosztów społecznych transformacji ekologicznej, przewidując możliwe skutki uboczne w zakresie podatności na zagrożenia.
Z drugiej strony, publiczny list[14 ] dwudziestu czterech organizacji społeczeństwa obywatelskiego (bałkańskich i spoza Bałkanów) z zadowoleniem przyjął inicjatywę Zielonej Agendy, podnosząc pewne obawy dotyczące braku inkluzywności i przejrzystości procesu. W szczególności krytykują one brak udziału społeczeństwa w opracowywaniu Agendy oraz niewykorzystanie wkładu tych nielicznych organizacji, z którymi przeprowadzono konsultacje. Podkreślają również ryzyko, że krótkoterminowe inwestycje będą miały pierwszeństwo przed celami Zielonego Ładu.
Ponadto niewiele uwagi poświęca się uczynieniu planowanych zobowiązań wiążącymi, a organizacje społeczeństwa obywatelskiego proszone są o więcej zasobów, aby mogły podnosić świadomość społeczną i zapewnić poważną kontrolę nad wydatkowaniem funduszy.
W odniesieniu do przeciwdziałania zanieczyszczeniom, wśród inicjatyw wymienionych w dokumencie “Dokument roboczy służb Komisji – Wytyczne dotyczące wdrażania zielonej agendy dla Bałkanów Zachodnich”[15] znajdują się:
- Pomoc regionowi w opracowywaniu i wdrażaniu strategii jakości powietrza;
- Zwiększenie stosowania najlepszych dostępnych technik zgodnie z europejską dyrektywą w sprawie emisji przemysłowych (dyrektywa 2010/75/UE);
- Akredytacja sieci monitorowania jakości powietrza;
- Włączenie regionu do ogólnoeuropejskich sieci wspierających inicjatywy oczyszczania, np. Forum Modelowania Jakości Powietrza (FAIRMODE) i Sieć Laboratoriów Referencyjnych Jakości Powietrza (AQUILA);
- Wspieranie regionalnych i/lub dwustronnych porozumień i/lub protokołów dotyczących transgranicznego zanieczyszczenia wód i lądowych źródeł zanieczyszczeń;
- Wspieranie Bałkanów Zachodnich w wykorzystywaniu i przyczynianiu się do potencjału programów takich jak europejski program obserwacji Ziemi – Copernicus[16] i Destination Earth[17].
Instrumenty finansowania ambitnego programu Zielona Agenda dla Bałkanów Zachodnich są zróżnicowane. Jedna część dotyczy dotacji z Wieloletnich Ram Finansowych UE (WRF, 2021-2027), które jednak będą również wymagały interwencji finansowania prywatnego. Konieczne będzie zmobilizowanie funduszy od beneficjentów i krajów członkowskich. Instrument Pomocy Przedakcesyjnej (IPA) III zawiera część poświęconą wdrażaniu Zielonej Agendy. Zielone finansowanie będzie pochodzić z funduszu Green for Growth Fund (GGF), partnerstwa publiczno-prywatnego, podczas gdy Regionalny Program Efektywności Energetycznej (REEP) może być wykorzystywany na froncie energetycznym. Duże wsparcie zostanie zapewnione przez system gwarancyjny dla Bałkanów Zachodnich[18], dysponujący środkami w wysokości dziewięciu miliardów euro na dotacje i dwudziestu miliardów euro na inwestycje.
Na podstawie opracowanego planu działania[19] (październik 2021 r.) wskazano 58 środków dla regionu (5 konkretnie związanych z poprawą jakości powietrza, w rozdziale dotyczącym zmniejszenia zanieczyszczenia – patrz rysunek 2 poniżej).
Rysunek 2: Rozdział planu działania dotyczący usuwania zanieczyszczeń
Źródło: Plan działania na rzecz wdrożenia Deklaracji z Sofii w sprawie zielonej agendy dla Bałkanów Zachodnich na lata 2021-2030, s. 9
Poszczególne rozdziały stanowiły mapę drogową oferującą strategiczne ukierunkowanie dla różnych krajów bałkańskich w celu rozpoczęcia procesu zainicjowanego przez Deklarację z Sofii, tak aby można było zwalczać zanieczyszczenie powietrza poprzez działania zapobiegawcze i naprawcze, wzmacniając ramy regulacyjne.
W oparciu o mapę drogową, redukcja emisji z dużych obiektów energetycznego spalania powinna być kontynuowana, tak jak rozpoczęła się w 2018 r. w niektórych krajach Bałkanów Zachodnich, zgodnie z minimalnymi wymogami dyrektywy w sprawie emisji przemysłowych (IED). Należy opracować krajowe programy kontroli i monitorowania zanieczyszczenia powietrza (w tym instalację nowych stacji monitorowania powietrza, laboratoriów do analizy oraz dedykowanych modeli i narzędzi informatycznych), aby zapewnić pełne wdrożenie dyrektywy w sprawie krajowych zobowiązań do redukcji emisji (NEC). Należy wprowadzić bardziej rygorystyczne normy emisji dla pojazdów, małych przedsiębiorstw i sektorów nieobjętych dyrektywą NEC. Ponadto należy zachęcać do egzekwowania istniejących przepisów dotyczących nadzoru i kontroli zgodności oraz wzmocnić odpowiednie organy kontrolne.
Aby ułatwić wdrożenie Deklaracji Sofijskiej w ramach Zielonej Agendy, przewidziano mechanizm zarządzania oparty na wspólnych działaniach i dialogu (stałym, na poziomie operacyjnym i corocznych spotkaniach ministerialnych), podejściu wielopodmiotowym, współpracy międzysektorowej i zaangażowaniu władz bałkańskich za pośrednictwem różnych platform (patrz rysunek 3 poniżej). W szczególności jedna z nich, “Forum NGO”, dotyczy organizacji społeczeństwa obywatelskiego, które są wzywane do formułowania wkładów i zaleceń, które są następnie przekazywane do RCC i zaangażowanych władz. Ponadto, aby odegrać początkową rolę w monitorowaniu procesu i zwiększaniu zaangażowania obywateli oraz świadomości ekologicznej, sporządzono listę 50 organizacji pozarządowych, która może być później uzupełniana[20].
Rysunek 3: Platforma współpracy
Źródło: Action Plan for the Implementation of the Sofia Declaration on the Green Agenda for the Western Balkans 2021-2030, s. 32
Jednak dokument operacyjny (Plan działania) ponownie wywołał kontrowersyjną reakcję bałkańskich organizacji społeczeństwa obywatelskiego, które skrytykowały słabość procesu konsultacji Komisji Europejskiej i RCC przy formułowaniu Planu działania, który powielił błąd popełniony już w przypadku Wytycznych, otwierając się na zaangażowanie zewnętrzne tylko na krótko i w końcowej fazie ponownego czytania. W szczególności podniesiono, że: “Oddolne sugeruje, że wkład został zebrany przed opracowaniem i że konsultowano się z różnymi podmiotami w sprawie kolejnych projektów.W rzeczywistości jednak, po prawie rocznym okresie przygotowywania Planu Działania – i nie przekazaniu w międzyczasie żadnych informacji na jego temat – RCC dała organizacjom społeczeństwa obywatelskiego zaledwie tydzień na skomentowanie projektu“[21].
Europejska Współpraca Terytorialna
Europejska Współpraca Terytorialna (EWT)[22] jest jedną z interwencji przewidzianych przez Unię Europejską w celu wzmocnienia spójności gospodarczej i społecznej terytoriów oraz zmniejszenia różnic w poziomie rozwoju różnych regionów. Poprzez EWT różne terytoria z różnych krajów dzielą się doświadczeniami i praktycznymi rozwiązaniami wspólnych problemów. Europejska Współpraca Terytorialna jest finansowana z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) i dzieli się na transgraniczną, transnarodową i międzyregionalną.
Współpraca transnarodowa wspiera innowacje technologiczne, ochronę środowiska i zapobieganie ryzyku, mobilność, zrównoważony rozwój obszarów miejskich (np. program Adrion). Współpraca międzyregionalna (Interreg Europe) obejmuje całe terytorium Europy i dotyczy w szczególności dwóch tematów: innowacji i gospodarki opartej na wiedzy oraz ochrony środowiska i zapobiegania ryzyku. EWT odnosi się również do programów Espon, Interact i Urbact, zarządzanych bezpośrednio przez Komisję Europejską, które wspierają rozwój działań związanych z głównymi programami operacyjnymi współpracy terytorialnej.
Niektóre projekty finansowane przez różne programy są nazywane “projektami flagowymi”[23] przez Agencję Spójności Terytorialnej (ATC). Są to projekty finansowane przez EWT lub grupy projektów (klastry), które koncentrują się na tym samym temacie i przyniosły rzeczywiste zmiany na zaangażowanych terytoriach.
Odniesienia
- https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_21_4730 ↑
- https://europeanwesternbalkans.com/2021/06/03/european-parliament-and-council-reach-agreement-on-e14-billion-ipa-iii/ ↑
- https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_20_1811 ↑
- https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_21_4730 ↑
- https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_20_1811 ↑
- https://ebrdgeff.com/ba/the-programme/the-facility/ ↑
- https://www.ebrd.com/work-with-us/projects/tcpsd/16400.html ↑
- https://neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu/system/files/2020-10/green_agenda_for_the_western_balkans_en.pdf ↑
- https://www.rcc.int/docs/546/sofia-declaration-on-the-green-agenda-for-the-western-balkans-rn ↑
- https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024/european-green-deal_en ↑
- https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_20_1811 ↑
- https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=LEGISSUM:l28162 ↑
- https://www.aspeninstitute.de/wp-content/uploads/2021_Aspen-Germany_Implementing-the-Green-Agenda-for-the-WB.pdf ↑
- https://eeb.org/wp-content/uploads/2020/12/Green-Agenda-Summit-Civil-Society-Statement-09Nov2020-003.pdf ↑
- https://neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu/guidelines-implementation-green-agenda-western-balkans_en ↑
- https://www.copernicus.eu/en ↑
- https://www.ecmwf.int/en/about/what-we-do/environmental-services-and-future-vision/destination-earth ↑
- http://www.wbedif.eu/for-entrepreneurs/guarantee-facility/ ↑
- https://www.rcc.int/docs/596/action-plan-for-the-implementation-of-the-sofia-declaration-on-the-green-agenda-for-the-western- bałkany-2021-2030 ↑
- https://www.rcc.int/docs/596/action-plan-for-the-implementation-of-the-sofia-declaration-on-the-green-agenda-for-the-western-balkans-2021-2030 ↑
- https://bankwatch.org/blog/the-western-balkans-green-agenda-action-plan-quantity-over-quality ↑
- https://www.europarl.europa.eu/factsheets/en/sheet/98/european-territorial-cooperation ↑
- https://www.europarl.europa.eu/factsheets/en/sheet/98/european-territorial-cooperation ↑
