Sektor energetyczny Bułgarii: zmniejszanie historycznej zależności od Rosji

Scenariusz: Brian Fabrègue i Andrea Bogoni.

1. Wprowadzenie

Bułgarski sektor energetyczny znajduje się w krytycznym momencie, a dwa główne cele kształtują jego kierunek: dekarbonizacja i zmniejszenie zależności od rosyjskiej energii. W ciągu ostatniego roku Bułgaria poczyniła znaczne postępy w zwiększaniu mocy odnawialnych źródeł energii, w szczególności energii słonecznej. Produkcja energii słonecznej wzrosła z jednego gigawata (GWh) w 2019 r. do ponad trzech GWh obecnie^[1], przy czym energia słoneczna stanowi prawie połowę krajowej mocy elektrycznej ze źródeł odnawialnych^[2]

Bułgaria robi również postępy w zakresie innych odnawialnych źródeł energii (OZE), w tym energii wiatrowej, wodnej i bioenergii, podczas gdy energia jądrowa pozostaje znaczącą częścią koszyka. W 2023 r. 66% krajowej energii elektrycznej pochodziło ze źródeł innych niż paliwa kopalne, a liczba ta ma wzrosnąć ze względu na ciągły rozwój energii słonecznej^[3]. Proces dekarbonizacji, szczególnie w przemyśle ciężkim, stoi jednak przed wyzwaniami. Sektory przemysłowe nadal w dużym stopniu opierają się na gazie ziemnym, a przejście na energię elektryczną będzie wymagało znacznych inwestycji^[4]

Co więcej, energia jądrowa nadal stanowi kluczową część bułgarskiego krajobrazu energetycznego, przyczyniając się do 23% krajowej produkcji energii elektrycznej w 2023 r.^[5] Plany z października 2023 r. dotyczące dodania dwóch nowych reaktorów w elektrowni jądrowej Kozłoduj sygnalizują, że energia jądrowa pozostanie istotnym źródłem energii w perspektywie długoterminowej^[6]. Nowe reaktory nie będą jednak działać przez co najmniej kolejną dekadę, pozostawiając Bułgarię z pilną potrzebą przyspieszenia wysiłków na rzecz dekarbonizacji za pomocą innych źródeł.

Bułgaria odgrywa również rolę we wspieraniu Ukrainy podczas trwającego konfliktu z Rosją. Kraj ten eksportuje energię elektryczną i paliwo na Ukrainę, a w przyszłości istnieją możliwości pogłębienia współpracy, w szczególności w zakresie energii jądrowej i odnawialnych źródeł energii^[7]. Trwają negocjacje w sprawie zakupu przez Ukrainę dwóch reaktorów rosyjskiej produkcji od Bułgarii^[8], a powojenna współpraca w zakresie morskiej energii wiatrowej i słonecznej na Morzu Czarnym może jeszcze bardziej wzmocnić więzi między oboma narodami.

2. Historyczna niepewność energetyczna

Na początku XXI wieku bułgarska polityka energetyczna charakteryzowała się delikatnym balansowaniem pomiędzy europejskimi aspiracjami a głęboko zakorzenionymi więzami z Rosją. Ze względu na swoje strategiczne położenie w Europie Południowo-Wschodniej (SEE), Bułgaria odgrywała kluczową rolę w różnych projektach tranzytu energii, w szczególności w rurociągach mających na celu transport gazu ziemnego. Udział tego kraju zarówno w popieranym przez Rosję gazociągu South Stream, jak i w popieranym przez UE projekcie Nabucco, pokazał tę podwójną lojalność^[9]. Projekty te reprezentowały konkurencyjne wizje przyszłości energetycznej Europy: podczas gdy Nabucco miał na celu zmniejszenie zależności kontynentu od rosyjskiego gazu, South Stream został zaprojektowany w celu wzmocnienia dominacji Rosji w dostawach energii w regionie.

Zaangażowanie Bułgarii w te projekty było również kształtowane przez jej politykę wewnętrzną. W tym czasie Bułgaria była rządzona przez Partię Socjalistyczną, która tradycyjnie miała bliższe związki z Rosją. Rząd ten dążył do utrzymania dobrych stosunków z Moskwą, nie tylko poprzez projekty rurociągowe, ale także poprzez rozwijanie współpracy w zakresie energii jądrowej. Przykładowo, Bułgaria zgodziła się współpracować z Rosją przy budowie nowej elektrowni jądrowej w Belene. Elektrownia ta, która miała wykorzystywać rosyjską technologię, była postrzegana przez niektórych jako symbol ciągłej zależności Bułgarii od rosyjskiej wiedzy i kapitału energetycznego. Projekt napotkał jednak liczne opóźnienia i trudności finansowe, odzwierciedlające złożony charakter bułgarskiej strategii energetycznej w tamtym czasie. Obecnie jest on wykorzystywany do rozbudowy elektrowni jądrowej Kozłoduj^[10]

Pod przywództwem premiera Bojko Borisowa, bułgarska polityka energetyczna zaczęła zmierzać w kierunku ściślejszego dostosowania się do Unii Europejskiej. Rząd Borysowa, który doszedł do władzy w 2009 r., był bardziej sceptyczny wobec dużego uzależnienia Bułgarii od rosyjskiej energii. Jego administracja wyraziła obawy dotyczące finansowych i geopolitycznych implikacji projektów takich jak South Stream i elektrownia jądrowa Belene^[11]. W rezultacie Bułgaria zaczęła badać alternatywne opcje energetyczne i starała się zdywersyfikować swoje dostawy energii. Obejmowało to zwiększone zainteresowanie odnawialnymi źródłami energii, a także wysiłki na rzecz wzmocnienia więzi energetycznych z UE.

Pomimo tych wysiłków na rzecz zbliżenia się do Europy, Bułgaria nadal stawiała czoła wyzwaniom związanym ze zmniejszeniem zależności od rosyjskiej energii. Ograniczenia finansowe również odegrały ważną rolę w bułgarskiej polityce energetycznej. Koszty utrzymania i modernizacji infrastruktury energetycznej, zwłaszcza w sektorze jądrowym, były znaczne. Przykładowo, elektrownia atomowa Belene borykała się z rosnącymi kosztami, co ostatecznie doprowadziło do zamrożenia projektu przez rząd Borysowa w 2012 roku w związku z rosyjskimi zarzutami o rzekome wpływy USA^[12]. Podobnie, gazociąg South Stream został oficjalnie anulowany w 2014 roku, po napotkaniu sprzeciwu ze strony Unii Europejskiej z powodu obaw o wpływy Rosji w regionie i kwestie związane z regulacjami energetycznymi UE^[13]

Jeśli chodzi o odnawialne źródła energii, w 2007 r. bułgarski sektor zielonej energii wydawał się pełen potencjału po przystąpieniu kraju do Unii Europejskiej. Zachęcony dyrektywami UE i korzystnym klimatem inwestycyjnym, bułgarski rząd wprowadził przepisy oferujące hojne dotacje, w tym preferencyjne ceny i długoterminowe kontrakty na energię odnawialną. Pomimo braku jasnej strategii na szczeblu centralnym, sektor doświadczył szybkiego rozwoju, zwłaszcza w przypadku farm wiatrowych i energii słonecznej (oraz, w mniejszym stopniu, nowych elektrowni wodnych).

Do 2012 r. Bułgaria osiągnęła znaczące kamienie milowe, stając się regionalnym liderem w SEE w zakresie odnawialnych źródeł energii, z zainstalowaną mocą przekraczającą 2,2 GWh.^[14] W latach 2009-2012 zainwestowano ponad 4 miliardy euro; z ponad 1900 aktywnymi firmami, zatrudniającymi co najmniej 10 000 pracowników. Boom na odnawialne źródła energii pozwolił Bułgarii osiągnąć udział zielonej energii w całkowitym zużyciu energii, ustalony przez UE na 16% do 2020 r., osiem lat wcześniej.

Szybka ekspansja wiązała się jednak z kosztami. Polityka dotacji państwowych spowodowała znaczny wzrost cen energii elektrycznej, co doprowadziło do niezadowolenia społecznego i protestów. W 2013 r. protesty przeciwko “szalonym rachunkom” zmusiły rząd do dymisji^[15]. Bułgaria starała się ograniczyć rosnące koszty, dlatego też rząd zmniejszył dotacje, nałożył moratorium na nowe instalacje i próbował nałożyć na producentów energii odnawialnej podatki z mocą wsteczną. To przejście od początkowej nadmiernej permisywności do bardziej restrykcyjnego podejścia spowodowało niepewność w sektorze, prowadząc do obaw o jego długoterminową stabilność.

3. Perspektywy sektora energetycznego

Bułgarski sektor energetyczny wciąż przechodzi znaczące zmiany, równoważąc tradycyjną zależność od energii węglowej z rosnącym zwrotem w kierunku energii odnawialnej. Jak pokazano na poniższym wykresie, w 2022 r. kraj odnotował wzrost produkcji energii elektrycznej o 5,7%, napędzany głównie przez źródła odnawialne, takie jak fotowoltaika – która wzrosła o 33% ze względu na nowe moce i sprzyjającą pogodę – oraz zwiększone wykorzystanie węgla do produkcji energii elektrycznej. Biorąc pod uwagę koszty zielonej transformacji i rolę Bułgarii jako eksportera do innych krajów Europy Południowo-Wschodniej odbiegających od rosyjskich źródeł, ten ostatni środek jest zrozumiały w perspektywie krótkoterminowej.

Źródło: IRENA

Bułgarski Krajowy Plan Energetyczno-Klimatyczny^[16] kładzie nacisk na zwiększenie udziału energii odnawialnej w koszyku energetycznym. Jak również określono w projekcie zaktualizowanego planu, ma on na celu osiągnięcie 27% udziału energii odnawialnej w końcowym zużyciu energii brutto do 2030 r. i obejmuje konkretne cele, takie jak zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych o 49% w sektorach nieobjętych systemem handlu uprawnieniami do emisji w porównaniu z poziomami z 2005 r. oraz poprawę efektywności energetycznej o 27,89%.^[17] Bułgaria dąży również do zwiększenia wzajemnych połączeń z innymi krajami europejskimi i planuje modernizację swojej infrastruktury energetycznej w celu wsparcia integracji odnawialnych źródeł energii, takich jak wiatr, słońce i biomasa.

Opinia Komisji Europejskiej w sprawie bułgarskiego krajowego planu w zakresie energii i klimatu podkreśla kilka kluczowych obszarów, w których kraj musi się poprawić, aby dostosować się do celów klimatycznych UE, w szczególności tych określonych w ramach Europejskiego Zielonego Ładu. Chociaż Bułgaria wyznacza kilka celów w zakresie odnawialnych źródeł energii, Komisja sugeruje, że może to nie być wystarczająco ambitne, biorąc pod uwagę szersze cele UE w zakresie dekarbonizacji i energii odnawialnej. Zauważono również, że podczas gdy bułgarski koszyk energetyczny przechodzi transformację, węgiel i energia jądrowa nadal dominują w krajowej produkcji energii, co może utrudniać postęp w kierunku osiągnięcia bardziej zdywersyfikowanego i czystszego portfela energetycznego^[18]

Komisja zachęca Bułgarię do przyspieszenia inwestycji w energię odnawialną, a także podkreśla potrzebę poprawy przez Bułgarię ogólnej efektywności energetycznej swojej infrastruktury. Kolejnym ważnym punktem, na który kładzie nacisk Komisja Europejska, jest potrzeba wzmocnienia przez Bułgarię infrastruktury sieciowej i połączeń z sąsiednimi krajami w celu dostosowania się do zwiększonej produkcji energii ze źródeł odnawialnych. Większe wzajemne połączenia między Bułgarią a innymi krajami UE mogłyby zwiększyć bezpieczeństwo energetyczne, co jest szczególnie istotne, biorąc pod uwagę historyczną zależność kraju od importowanych paliw kopalnych. Pozytywnym krokiem w tym kierunku jest zeszłoroczny wspólny plan z Rumunią dotyczący budowy elektrowni wodnej na Dunaju^[19]. Jeśli chodzi o emisję gazów cieplarnianych, Komisja w swojej ocenie zauważa, że cel ten jest krokiem we właściwym kierunku, ale biorąc pod uwagę zależność kraju od krajowego węgla brunatnego, sugeruje, że Bułgaria powinna zwiększyć swoje ambicje, aby zapewnić spójność z ogólnounijnym celem neutralności klimatycznej do 2050 roku.

Węgiel

Węgiel pozostaje kamieniem węgielnym bułgarskiej produkcji energii, przyczyniając się do około 40% produkcji energii elektrycznej od 2022 r.^[20] Kraj posiada ogromne rezerwy węgla, wynoszące łącznie 4,8 mld ton, z czego 92% stanowi węgiel brunatny^[21]. Węgiel brunatny jest niskogatunkową, ale szeroko stosowaną formą węgla do wytwarzania energii elektrycznej, a bułgarskie zagłębie Maritsa Iztok, zawierające prawie 3 mld ton węgla brunatnego, zasila największy kompleks energetyczny w Europie Południowo-Wschodniej. Inne zagłębia węgla brunatnego obejmują te w dolinie Sofii, Elhovo, Lom i Maritsa Zapad, podczas gdy mniejsze zasoby węgla subbitumicznego koncentrują się w Bobov Dol, Pernik i Burgas.

W 2022 r. Bułgaria wyprodukowała 36 mln ton węgla, z czego 98% stanowił węgiel brunatny. Same kopalnie Maritsa Iztok odpowiadały za 98,6% wydobytego węgla brunatnego. Około 97% wyprodukowanego węgla jest wykorzystywane do wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej, a 2% do produkcji brykietów.^[22] Produkcja energii elektrycznej z węgla jest największym zanieczyszczeniem w kraju.

Źródło: IRENA

Pomimo swojej zależności od węgla, Bułgaria zobowiązała się do stopniowego wycofywania produkcji węgla, dążąc do ograniczenia jego wykorzystania do 2030 r. i całkowitego zaprzestania stosowania węgla jako źródła energii do 2038 r.^[23] Aby wesprzeć tę transformację, Unia Europejska przeznaczyła 1,2 mld euro na pomoc Bułgarii w osiągnięciu sprawiedliwej transformacji. Finansowanie to ma na celu złagodzenie społeczno-ekonomicznych skutków wycofywania węgla, szczególnie w regionach zależnych od węgla, takich jak Stara Zagora, gdzie znajduje się kompleks Maritsa Iztok.

Oprócz węgla brunatnego, Bułgaria posiada mniejsze rezerwy węgla subbitumicznego oraz duże, ale obecnie nieeksploatowane zagłębie węgla bitumicznego w południowej Dobrudży. Zasoby węgla bitumicznego w Dobrudży szacuje się na ponad 1 miliard ton, ale znaczna głębokość, na której się znajdują, między 1370 a 1950 metrów, sprawia, że komercyjne wydobycie jest trudne^[24]

Energia jądrowa

Bułgarski sektor energetyki jądrowej jest w trakcie znacznej ekspansji, a rząd wyznaczył ambitne cele w zakresie zwiększenia mocy energetycznej. Elektrownia jądrowa Kozłoduj pozostaje centralnym elementem krajowego sektora energetycznego, produkując około 35% energii elektrycznej i zapewniając około jednej czwartej całkowitych dostaw energii.^[25] Znajduje się w pobliżu Dunaju. Pierwotnie działało w niej sześć bloków, przy czym cztery reaktory VVER-440 zostały wycofane z eksploatacji na początku XXI wieku w ramach procesu przystąpienia Bułgarii do UE (bloki 1-4). Obecnie Kozłoduj obsługuje dwa reaktory VVER-1000, bloki 5 i 6, które wytwarzają około 34% bułgarskiej energii elektrycznej. Oba bloki przeszły modernizację, która wydłużyła ich żywotność operacyjną do 60 lat.

Jak pokazano na poniższym wykresie, wykorzystanie mocy elektrowni jądrowej wynosi 94%. Aby zwiększyć ogólny potencjał elektrowni, rząd zaplanował w 2023 r. dodanie dwóch kolejnych reaktorów wykorzystujących technologię Westinghouse AP1000 (bloki 7 i 8)^[26]

Źródło: IRENA

Oczekuje się, że dwa nowe reaktory Westinghouse AP1000 planowane dla elektrowni jądrowej Kozłoduj znacząco zwiększą produkcję energii w kraju, osiągając łączną moc 2300 MWe. Przewyższy to moc 1760 MWe wcześniej zamkniętych bloków Kozłoduj 1-4. Ukończenie pierwszego bloku planowane jest na 2033 r., a drugiego w ciągu dwóch do trzech lat.

Technologia AP1000, znana z zaawansowanego bezpieczeństwa i modułowej konstrukcji, jest częścią średnio- i długoterminowej strategii Bułgarii mającej na celu dywersyfikację miksu energetycznego i odejście od zależności od starszych modeli VVER-440.

Bułgarskie Ministerstwo Energii określiło przejrzysty proces selekcji wykonawców, zapewniając, że firmy muszą spełniać surowe kryteria, w tym pomyślną budowę i uruchomienie bloków jądrowych oraz minimalny obrót finansowy w wysokości 6 mld USD w ciągu pięciu lat.^[27] Rosyjskie firmy zostały wyraźnie wykluczone z procesu przetargowego, odzwierciedlając zwrot Bułgarii w kierunku zachodniej technologii i dywersyfikacji energii w następstwie napięć geopolitycznych.

Wysiłki mające na celu dywersyfikację dostaw paliwa jądrowego doprowadziły również do podpisania umowy z Westinghouse Electric dla bloku nr 5 elektrowni Kozłoduj, która w połowie 2024 r. zmieni paliwo z rosyjskiego na nierosyjskie^[28]. Wydarzenia te sygnalizują, że Bułgaria zamierza utrzymać energię jądrową jako kluczową część swojego koszyka energetycznego, jednocześnie zmniejszając zależność od rosyjskich źródeł energii. Zawarta w 2016 r. ugoda z Rosją w sprawie anulowanego projektu elektrowni Belene i późniejszego przechowywania sprzętu w tym miejscu również wpisuje się w krajową strategię nuklearną.

Odnawialne źródła energii

Decyzja Moskwy o ograniczeniu eksportu gazu do Bułgarii po inwazji na Ukrainę wywołała zwrot w kierunku energii odnawialnej i inwestycji w efektywność energetyczną w tym kraju. Bułgaria dąży do 27% OZE do 2030 r., ale potrzebne są znaczne fundusze, aby zastąpić węgiel fotowoltaiką, wiatrem, biomasą i energią geotermalną^[29]

Źródło: IRENA

Potencjał energii słonecznej w Bułgarii jest znaczny, zwłaszcza w regionach południowych. Kraj szybko zwiększył swoją moc słoneczną ze 100 MW w 2011 r. do ponad 2400 MW do 2023 r., przy czym 600 MW dodano tylko w 2022 r.^[30] Największe parki słoneczne to Dalgo Pole (207 MW) i Verila (123 MW). Energia słoneczna jest również coraz częściej wykorzystywana przez firmy i gospodarstwa domowe w celu zmniejszenia zależności od sieci. W maju 2023 r. po raz pierwszy energia słoneczna na krótko przewyższyła energię jądrową i cieplną, wytwarzając 31% krajowej energii elektrycznej^[31]. Bułgaria jest na dobrej drodze do przekroczenia swoich celów w zakresie energii odnawialnej na 2030 r., ale inwestycje w modernizację mają kluczowe znaczenie dla zapewnienia, że nowe projekty wiatrowe i słoneczne są skutecznie podłączone do sieci. Bułgaria dąży również do tego, by małe i średnie przedsiębiorstwa stosowały bardziej samowystarczalne rozwiązania energetyczne, w tym energię słoneczną i magazynowanie energii w akumulatorach, aby zmniejszyć zależność od sieci w okresach szczytowego zużycia.

Źródło: IRENA

Jeśli chodzi o energię wiatrową, Bułgaria miała 708 MW zainstalowanej mocy w 2019 r., z potencjałem do osiągnięcia do 3,4 GW.^[32] Energia wodna, kolejny kluczowy zasób, generuje ponad 10% bułgarskiej energii elektrycznej. Większość elektrowni wodnych jest własnością NEK EAD i znajduje się w Rodopach i górach Riła, a ich łączna moc zainstalowana wynosi 2 737 MW. Elektrownie te są zorganizowane w główne kaskady hydroenergetyczne, takie jak systemy Belmeken-Sestrimo-Chaira (1 599 MW) i Dospat-Vacha (500 MW). Elektrownia szczytowo-pompowa Chaira, największa w Europie Południowo-Wschodniej, odgrywa kluczową rolę w równoważeniu zapotrzebowania sieci.

Źródło: IRENA

Bułgarska strategia krajowa ma na celu drastyczne ograniczenie emisji gazów cieplarnianych w kraju, ale decyzje parlamentarne o utrzymaniu elektrowni węglowych do 2038 r. komplikują te wysiłki. Decyzja rządu z 2023 r. o utrzymaniu elektrowni węglowych w trybie online może potencjalnie zagrozić 1 mld euro z funduszy modernizacyjnych UE.^[33] Podczas gdy wysiłki kraju na rzecz dywersyfikacji, transformacji i eksportu do krajów sąsiednich dotkniętych ograniczeniem rosyjskich źródeł są godne uwagi, należy przewidzieć długoterminową strategię. Połączenie OZE, energii jądrowej i poprawy efektywności energetycznej mogłoby ustabilizować ceny energii elektrycznej w Bułgarii i zapewnić bezpieczeństwo energetyczne w dłuższej perspektywie.

Ropa i gaz

Rynek gazu ziemnego w Bułgarii przeszedł znaczące zmiany po decyzji Gazpromu o odcięciu dostaw w kwietniu 2022 r.^[34], po tym jak kraj odmówił spełnienia żądania zapłaty za gaz w rublach. W odpowiedzi Bułgaria zapewniła sobie alternatywne dostawy z Azerbejdżanu i Stanów Zjednoczonych. Kraj ten, który transportuje również rosyjski gaz do Serbii i Węgier za pośrednictwem gazociągu TurkStream^[35], może przesyłać ponad 20 miliardów metrów sześciennych (mld m3) gazu rocznie przez swoją sieć do Europy.

Gazociąg ten, który transportuje gaz z różnych źródeł – z których rosyjski gaz stanowi 40% całości^[36] – przez Turcję do Europy Południowo-Wschodniej, został zaprojektowany w celu ominięcia Ukrainy, głównego kraju tranzytowego dla rosyjskiego gazu, i zmniejszenia jej znaczenia w europejskim łańcuchu dostaw energii. Pomimo sankcji nałożonych przez Unię Europejską po aneksji Krymu przez Rosję w 2014 roku i jej późniejszych działaniach na Ukrainie, projekty takie jak TurkStream pokazują, jak Rosja nadal znajduje sposoby na ominięcie zachodnich prób dywersyfikacji źródeł energii. Gazprom, rosyjska państwowa spółka gazowa, konsekwentnie dąży do zwiększenia swojej kontroli nad europejskimi rynkami energii, a projekt TurkStream jest doskonałym przykładem tej szerszej strategii.

Próbując zdywersyfikować swoje dostawy, jednym z głównych ostatnich projektów infrastrukturalnych Bułgarii jest 182-kilometrowy interkonektor Grecja-Bułgaria (IGB). Działający od początku 2023 r. IGB zwiększa swoją przepustowość do ponad 5 mld m3 rocznie, aby zwiększyć import gazu z greckich terminali LNG i Południowego Korytarza Gazowego. Działający obecnie terminal LNG w Alexandroupolis odegra kluczową rolę w zwiększaniu bezpieczeństwa energetycznego Bułgarii.^[37] Dodatkowo, nowe połączenie gazowe z Serbią (Interconnector Bulgaria-Serbia/IBS), o którym mówiliśmy wcześniej, rozpoczęło budowę w lutym 2023 r., zwiększając łączność energetyczną regionu o oczekiwanej przepustowości 1,8 mld m3 rocznie. IBS jest współfinansowany przez UE w ramach instrumentu “Łącząc Europę”. Bułgaria bada również możliwości budowy gazociągu wodorowego z Grecją^[38] i rozpoczęła poszukiwania ropy naftowej i gazu na Morzu Czarnym w 2023 roku. Poszukiwania te są częścią szerszej strategii kraju mającej na celu dywersyfikację dostaw energii i zmniejszenie zależności od rosyjskich zasobów, przy jednoczesnym zwiększeniu zasięgu na Morzu Czarnym.

Niemniej jednak w sektorze naftowym Bułgaria pozostaje głównym nabywcą rosyjskiej ropy naftowej, w szczególności dla rafinerii Lukoil Neftochim w Burgas, która jest największą na Bałkanach^[39]. Bułgaria podejmuje jednak kroki w celu zabezpieczenia alternatywnych dostaw ropy. Na początku 2023 r. bułgarski rząd ożywił plany budowy transbałkańskiego ropociągu, który transportowałby nierosyjską ropę naftową z greckiego portu Alexandroupolis do Burgas^[40]. Rurociąg ten ma zapewnić stałe dostawy ropy naftowej.

Dzięki znacznym inwestycjom energetycznym i modernizacji infrastruktury, Bułgaria stopniowo pozycjonuje się jako główny węzeł energetyczny w Europie Południowo-Wschodniej.

Energia elektryczna

Bułgaria pozostaje najbardziej energochłonną gospodarką w UE, zużywając 3,5 razy więcej energii na jednostkę PKB niż średnia UE, głównie ze względu na zależność od węgla i energii jądrowej^[41]. Sektor energetyczny jest największym trucicielem gazów cieplarnianych w kraju, odpowiedzialnym za ponad połowę emisji. Pomimo zobowiązania do dekarbonizacji do 2050 r., Bułgaria planuje nadal wykorzystywać krajowy węgiel brunatny.

Źródło: IRENA

Bułgaria zmaga się z systemem zobowiązującym do efektywności energetycznej, ale oczekuje się, że nowe projekty, takie jak inteligentne liczniki, transformacja cyfrowa i stacje ładowania pojazdów elektrycznych, poprawią efektywność sektora energetycznego i integrację odnawialnych źródeł energii. Środki unijne w wysokości 196 mln EUR zostaną wykorzystane na modernizację bułgarskiej sieci elektroenergetycznej, szczególnie w południowo-wschodniej Bułgarii, poprzez wspieranie cyfryzacji systemów energetycznych i poprawę zarządzania danymi z inteligentnych liczników^[42]. Wysiłki te mają kluczowe znaczenie, ponieważ Bułgaria dąży do poprawy efektywności energetycznej, integracji odnawialnych źródeł energii i odejścia od paliw kopalnych.

Produkcja energii elektrycznej w Bułgarii w dużej mierze zależy od węgla i energii jądrowej, przy czym węgiel historycznie dostarczał około połowy krajowej energii elektrycznej, a energia jądrowa około 35%. Odnawialne źródła energii, na czele z dużymi elektrowniami wodnymi, również wnoszą swój wkład, podczas gdy biopaliwa odgrywają większą rolę niż energia słoneczna i wiatrowa. Pomimo bycia eksporterem energii elektrycznej netto, z głównymi nabywcami, takimi jak Rumunia, Grecja i Macedonia Północna, strategia energetyczna Bułgarii pozostaje zależna od paliw kopalnych. Krajowy plan energetyczno-klimatyczny z 2019 r. wskazuje na długoterminową zależność od węgla i energii jądrowej, bez możliwości natychmiastowego wycofania się z nich^[43]

4. Perspektywy na przyszłość

Inwazja Rosji na Ukrainę wywołała fale uderzeniowe w całej Europie, a SEE przygotowuje się do poniesienia ciężaru konsekwencji gospodarczych, finansowych i związanych z bezpieczeństwem. Region ten jest w dużym stopniu uzależniony od rosyjskiego gazu i ropy naftowej, a jeśli chodzi o regularne dostawy, Rosja jest głównym partnerem handlowym i inwestorem. Sankcje nałożone na Rosję i pośrednie konsekwencje wyższych cen energii i surowców oraz zakłóceń w łańcuchu dostaw wpłynęły na przedsiębiorstwa we wszystkich sektorach, ograniczając produkcję, dodatkowo napędzając inflację i spowalniając ożywienie gospodarcze.

W 2023 r. Bułgaria – która nadal opiera większość swojej produkcji energii na węglu – była jedynym krajem UE, który nie przedstawił jasnego planu działania w zakresie transformacji.^[44] Pomimo ostrzeżeń UE, ponad rok później poczyniono postępy w kierunku OZE, ale sytuacja w bułgarskim sektorze energetycznym nadal ma wiele krytycznych elementów. Różne czynniki przyczyniają się do spowolnienia i utrudnienia tego procesu.

Z jednej strony bardzo silna niestabilność polityczna, w której Bułgaria znalazła się w ostatnich latach: od 2021 r. kraj stanął w obliczu nie mniej niż sześciu wyborów parlamentarnych, z których wszystkie zakończyły się wyłonieniem parlamentów niezdolnych do stworzenia stabilnych większości politycznych.^[45] Ostatnia próba w maju 2024 r. również zakończyła się niepowodzeniem, a wyborcy zostali ponownie wezwani do urn 26 października.

Jednocześnie istnieje duży opór i obawy o wpływ na zatrudnienie, a tysiące pracowników obawia się niepewnej przyszłości i bezrobocia, zwłaszcza w obszarach, w których wydobycie węgla ma kluczowe znaczenie dla lokalnej gospodarki, takich jak Stara Zagora, Pernik i Kyustendil.^[46] We wrześniu 2023 r. górnicy zorganizowali strajki i protesty przeciwko projektowi planu operacyjnego władzy wykonawczej dotyczącego transformacji, co następnie zaowocowało siedmiopunktowym porozumieniem podpisanym przez rząd i organizacje zawodowe.

Sytuacja energetyczna w Bułgarii – kraju o najniższym PKB na mieszkańca w Europie – pozostaje krytyczna, ale wykazuje oznaki dynamicznej odporności. Bułgaria stopniowo przeszła od historycznej zależności od rosyjskich źródeł energii do roli eksportera energii elektrycznej do krajów sąsiadujących w Europie Południowo-Wschodniej i na Ukrainie. W ostatnich latach, z pomocą Wspólnoty Europejskiej, Bułgaria zainwestowała w kluczowe projekty infrastrukturalne z partnerami takimi jak Grecja, Rumunia i Serbia, co przyniesie korzyści jej koszykowi energetycznemu w dłuższej perspektywie.

Niedawny wzrost mocy energii słonecznej jest również oznaką przejścia kraju na energię odnawialną, ale zrównoważony rozwój nie może zostać osiągnięty w krótkim okresie i bez wysokich kosztów. Rozwiązanie kwestii wykorzystania węgla do produkcji energii – głównego emitenta CO2 – jest pilne, ale z pewnością jest to proces, który musi być wdrażany stopniowo. Drastyczne środki mogłyby pogorszyć i tak już krytyczną sytuację, powodując konsekwencje społeczne, gospodarcze i geopolityczne, które ostatecznie zaszkodziłyby południowej flance Europy i potencjalnie wzmocniłyby kontrolę Rosji nad regionem.

W tym kontekście energia jądrowa, która osiągnęła niemal maksymalną moc i jest obecnie rozbudowywana, może być postrzegana jako średnioterminowy czynnik umożliwiający sprawiedliwą transformację. W połączeniu z nowymi źródłami paliwa zapewniłaby stabilny strumień energii – a także możliwość przekształcenia miejsc pracy w górnictwie węglowym, zwiększając ogólne bezpieczeństwo Bułgarii i zdolność do kontynuowania transformacji w kierunku gospodarki niskoemisyjnej.

Odniesienia

1. Solar Power Europe, “Eastern Europe’s Solar Surge: Spotlight on Bulgaria, Romania, and Czechia”, SolarPower Europe, b.d., https://solarpowereurope.org/features/eastern-europe-s-solar-surge-spotlight-on-bulgaria-romania-and-czechia. ↑
2. Międzynarodowa Agencja Energii Odnawialnej, “Bulgaria Energy Profile” (IRENA, 2024), https://www.irena.org/-/media/Files/IRENA/Agency/Statistics/Statistical_Profiles/Europe/Bulgaria_Europe_RE_SP.pdf. ↑
3. Francesco Martino, “Energy in Bulgaria, between past and future”, Osservatorio Balcani e Caucaso, 30 września 2024 r., https://www.balcanicaucaso.org/eng/Areas/Bulgaria/Energy-in-Bulgaria-between-past-and-future-233520. ↑
4. Międzynarodowa Agencja Energii Odnawialnej, “Profil energetyczny Bułgarii”. ↑
5. Międzynarodowa Agencja Energii Odnawialnej. ↑
6. Redakcja, “Bulgaria to Begin Work on Two Reactors at Kozloduy Nuclear Site”, Reuters, 25 października 2023 r., sekcja. Europa, https://www.reuters.com/world/europe/bulgaria-begin-work-two-reactors-kozloduy-nuclear-site-2023-10-25/. ↑
7. Philip Volkmann-Schluck, “Bułgaria na ratunek: How the EU’s Poorest Country Secretly Saved Ukraine”, POLITICO, 18 stycznia 2023 r., https://www.politico.eu/article/bulgaria-volodymyr-zelenskyy-kiril-petkov-poorest-country-eu-ukraine/. ↑
8. Pavel Polityuk, “Na wyłączność: Ukraine Hopes to Start Installing Nuclear Reactors from Bulgaria in June”, Reuters, 22 marca 2024 r., sekcja. Energia, https://www.reuters.com/business/energy/ukraine-hopes-start-installing-nuclear-reactors-bulgaria-june-2024-03-22/. ↑
9. Pavel K. Baev i Indra Øverland, “The South Stream versus Nabucco Pipeline Race: Geopolitical and Economic (Ir)Rationales and Political Stakes in Mega-Projects”, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-) 86, no. 5 (2010): 1075-90. ↑
10. Honney Tracey, “Bulgaria to Repurpose Equipment from Cancelled Belene Project for Kozloduy Expansion”, Nuclear Engineering International (blog), 29 maja 2024 r., https://www.neimagazine.com/news/new-build-life-extension/bulgaria-to-repurpose-equipment-from-cancelled-belene-project-for-kozloduy-expansion/. ↑
11. Dobrin Kanev, “Political Change in Bulgaria: Interpreting the 2009 General Election Results”, SEER: Journal for Labour and Social Affairs in Eastern Europe 13, nr 1 (2010): 41-54. ↑
12. Redakcja, “Russian Newspaper Falsely Claims U.S. Pressed Bulgaria to Quit the Belene Nuclear Power Plant”, Voice of America, 29 sierpnia 2019 r., https://www.voanews.com/a/russian-newspaper-false-claims-belene-nuclear-power-fact-check/6742217.html. ↑
13. Antto Vihma i Umut Turksen, “The Geoeconomics of the South Stream Pipeline Project”, Uniwersytet Columbia, Journal of International Affairs (blog), 1 stycznia 2016 r., https://jia.sipa.columbia.edu/news/geoeconomics-south-stream-pipeline-project. ↑
14. Francesco Martino, “Green energy in Bulgaria: an uneasy success”, Osservatorio Balcani e Caucaso, b.d., https://www.balcanicaucaso.org/eng/Areas/Bulgaria/Green-energy-in-Bulgaria-an-uneasy-success-158848. ↑
15. Otilia Simkova, “Bulgaria: Political Turmoil Could Hit Energy Investors”, 21 lutego 2013 r., https://www.ft.com/content/ca446ad4-a4c7-3268-abc6-b71d7abf2c27. ↑
16. Ministerstwo Energii i Ministerstwo Środowiska i Wody, “Integrated Energy and Climate Plan of the Republic of Bulgaria 2021-2030” (Republika Bułgarii, b.d.), 2021-30, https://energy.ec.europa.eu/system/files/2020-06/bg_final_necp_main_en_0.pdf. ↑
17. Komisja Europejska, “Bulgaria’s Draft Updated National Energy and Climate Plan”, 2024, https://commission.europa.eu/document/download/fbf19cd3-a8c6-4fcc-887f-48f8dda8b1d6_en?filename=Factsheet_Commissions_assessment_NECP_ Bulgaria_2024.pdf.pdf&prefLang=bg. ↑
18. Komisja Europejska, “Summary of the Commission Assessment of the Draft National Energy and Climate Plan 2021-2030”, 2024, 2021-30, https://energy.ec.europa.eu/system/files/2019-06/necp_factsheet_bg_final_0.pdf. ↑
19. Madalin Necsutu, “Romania, Bulgaria to Build Two Hydropower Plants on Danube”, Balkan Insight (blog), 18 stycznia 2023 r., https://balkaninsight.com/2023/01/18/romania-bulgaria-to-build-two-hydropower-plants-on-danube/. ↑
20. Międzynarodowa Agencja Energii Odnawialnej, “Profil energetyczny Bułgarii”. ↑
21. EURACOAL, “Bulgaria”, The Voice of Coal in Europe (blog), 4 lutego 2024 r., https://euracoal.eu/info/country-profiles/bulgaria-8/. ↑
22. EURACOAL. ↑
23. Kate Abnett, “Market Economics to Cut Bulgaria’s Coal Use before 2038 Deadline – Minister”, Reuters, 15 stycznia 2024 r., sekcja. Klimat i energia, https://www.reuters.com/sustainability/climate-energy/market-economics-cut-bulgarias-coal-use-before-2038-deadline-minister-2024-01-15/. ↑
24. EURACOAL, “Bułgaria”. ↑
25. Międzynarodowa Agencja Energii Odnawialnej, “Profil energetyczny Bułgarii”. ↑
26. Redakcja, “Bulgaria to Push Ahead with Two New Units at Kozloduy”, World Nuclear News, b.d., https://world-nuclear-news.org/articles/bulgaria-to-push-ahead-with-two-new-units-at-kozlo. ↑
27. Redakcja, “Five Express Interest in Kozloduy New Nuclear Construction”, World Nuclear News, b.d., https://world-nuclear-news.org/articles/five-express-interest-in-kozlody-new-nuclear-const. ↑
28. Intern Editor, “Westinghouse To Supply Nuclear Fuel For Kozloduy NPP From 2024”, ENS (blog), 28 grudnia 2022 r., https://www.euronuclear.org/news/westinghouse-to-supply-nuclear-fuel-for-kozloduy-npp-from-2024/. ↑
29. Luciana Miu, “Assessment of Bulgaria’s Long-Term Strategy for Climate Neutrality” (Bukareszt: Energy Policy Group, 8 grudnia 2022 r.), https://climatedialogue.eu/sites/default/files/2022-12/Report_Assessment_of_Bulgarias_Long-Term_Strategy.pdf. ↑
30. Igor Todorović, “Bulgaria Enjoys Solar Boom as Biggest Photovoltaic Parks Come Online”, Balkan Green Energy News, 31 sierpnia 2023 r., https://balkangreenenergynews.com/bulgaria-enjoys-solar-boom-as-biggest-photovoltaic-parks-come-online/. ↑
31. Bułgarskie Radio Narodowe, “Solar Parks Provide More than 31% of Electricity Production in Bulgaria”, b.d., https://bnr.bg/en/post/101834797. ↑
32. REVE, “Rosnące znaczenie energii wiatrowej w Bułgarii”, 25 czerwca 2023 r., https://www.evwind.es/2023/06/25/the-growing-importance-of-wind-power-in-bulgaria/92440. ↑
33. Emiliya Milcheva i Krassen Nikolov, “Bulgaria Risks Losing Billions in Recovery Money as Parliamentary Chaos Ensues”, www.euractiv.com, 30 września 2024 r., https://www.euractiv.com/section/politics/news/bulgaria-risks-losing-billions-in-recovery-money-as-parliamentary-chaos-ensues/. ↑
34. Redakcja, “Gazprom informuje Bułgarię, że wstrzyma dostawy gazu od 27 kwietnia”, Reuters, 26 kwietnia 2022 r., sekcja. Energy, 27, https://www.reuters.com/business/energy/gazprom-informs-bulgaria-it-will-halt-gas-supplies-april-27-2022-04-26/. ↑
35. Redakcja, “Gazprom Ramps up Gas Flows to Hungary via Turkstream Pipeline, Official Says”, Reuters, 13 sierpnia 2022 r., sek. Energia, https://www.reuters.com/business/energy/gazprom-ramps-up-gas-flows-hungary-via-turkstream-pipeline-official-says-2022-08-13/. ↑
36. Martin Vladimirov, “Zamknięcie tylnych drzwi: Nowy TurkStream jest tutaj. Can the West Stop It?”, POLITICO, 30 sierpnia 2024 r., https://www.politico.eu/article/turkstream-putin-erdogan-gas-pipeline-gazprom-eu-sanctions/. ↑
37. Igor Todorović, “Alexandroupolis LNG Terminal Begins Commercial Operations”, Balkan Green Energy News, 1 października 2024 r., https://balkangreenenergynews.com/alexandroupolis-lng-terminal-begins-commercial-operations/. ↑
38. ICGB, “ICGB Sees Future Potential for Hydrogen to Flow along Greece-Bulgaria Gas Pipeline”, Renewablesnow.com, b.d., https://renewablesnow.com/news/icgb-sees-future-potential-for-hydrogen-to-flow-along-greece-bulgaria-gas-pipeline-822879/. ↑
39. Victor Jack, “Russian Oil Titan Lukoil Eyes the End of Its Reign in Bulgaria”, POLITICO, 21 sierpnia 2023 r., https://www.politico.eu/article/bulgaria-struggle-escape-grip-of-russia-lukoil-oil-company-eu-sanction/. ↑
40. Redakcja, “Bulgaria Seeks to Revive Trans-Balkan Pipeline Project to Secure Non-Russian Oil”, Reuters, 17 stycznia 2023 r., sekcja. Energia, https://www.reuters.com/business/energy/bulgaria-seeks-revive-trans-balkan-pipeline-project-secure-non-russian-oil-2023-01-17/. ↑
41. Luciana Miu, “Ocena długoterminowej strategii Bułgarii na rzecz neutralności klimatycznej”. ↑
42. Inforegio, “EU Supports Just Climate Transition in Bulgaria with a Budget of €1.2 Billion”, Komisja Europejska, 21 grudnia 2023 r., https://ec.europa.eu/regional_policy/whats-new/newsroom/21-12-2023-eu-supports-just-climate-transition-in-bulgaria-with-a-budget-of-eur1-2-billion_en. ↑
43. Luciana Miu, “Ocena długoterminowej strategii Bułgarii na rzecz neutralności klimatycznej”. ↑
44. Victor Jack, “Bulgaria’s Miners Face Dark Future with Millions of EU Funds in Jeopardy”, POLITICO, 29 czerwca 2023 r., https://www.politico.eu/article/bulgaria-europe-miner-coal-dark-future-with-millions-of-eu-funds-jeapordy/. ↑
45. Csongor Körömi, “Groundhog Vote: After 6 General Elections in 3 Years, Bulgaria Heads to Polls for Seventh Time”, POLITICO, 5 sierpnia 2024 r., https://www.politico.eu/article/six-general-elections-three-years-bulgaria-polls/. ↑
46. Jack, “Bulgaria’s Miners Face Dark Future with Millions of EU Funds in Jeopardy” (“Bułgarscy górnicy stoją w obliczu mrocznej przyszłości z zagrożonymi milionami funduszy UE”). ↑