Rolnictwo w Polsce: kluczowe polityki i plany działania UE

Tutaj można przeczytać nasze ogólne prognozy dotyczące sektora rolnego w Polsce.

Dążenie do odporności rolnictwa

Produkcja rolna jest z natury niestabilna ze względu na wahania rynkowe, zależność od zasobów naturalnych i warunki klimatyczne. Czynniki takie jak szkodliwe owady, szkodniki roślin, niekorzystne warunki pogodowe lub poważna nierównowaga rynkowa mogą prowadzić do nieudanych zbiorów i znacznych zakłóceń na rynku. Wymaga to szybkiej i ukierunkowanej interwencji rządowej, zwłaszcza podczas kryzysów rynkowych, aby zapobiec lub złagodzić znaczne szkody dla producentów żywności i zakłócenia łańcucha dostaw.

W ciągu ostatniej dekady unijny przemysł rolny stanął w obliczu kilku wyzwań, w tym pandemii COVID-19, konfliktu na Ukrainie, chorób zwierząt, zakłóceń na rynku i ekstremalnych zjawisk pogodowych. Incydenty te, często nieprzewidywalne i wieloaspektowe, wymagają natychmiastowej i ukierunkowanej reakcji.

Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) podkreśliła znaczenie dywersyfikacji dostaw żywności dla krajów, w szczególności tych zależnych od importu żywności z Ukrainy i Rosji^[1]. Strategia ta jest niezbędna do przetrwania wstrząsów wywołanych konfliktami i utrzymania odporności w zakresie bezpieczeństwa żywnościowego. Dywersyfikację można osiągnąć za pomocą różnych środków, takich jak wykorzystanie istniejących zapasów żywności, zwrócenie się do alternatywnych krajów eksportujących lub rozszerzenie krajowych baz produkcyjnych. Dodatkowo, wzmocnienie dyskusji politycznej i przejrzystości rynku ma kluczowe znaczenie dla zarządzania zmiennością na rynkach towarów rolnych.

Europejska Fundacja Klimatyczna podkreśliła obecny kryzys jako przypomnienie o potrzebie odejścia od wysoce skoncentrowanego systemu żywnościowego^[2]. System ten, w którym krytyczne produkty żywnościowe są wytwarzane przez ograniczoną liczbę krajów lub regionów, jest podatny na zakłócenia. Zmniejszenie zależności od środków chemicznych, w szczególności nawozów pochodzących z paliw kopalnych, jest również kluczowym aspektem tej transformacji. Fundacja opowiada się za bardziej zróżnicowanym i zrównoważonym podejściem do produkcji żywności.

Podczas drugiego spotkania grupy ekspertów ds. europejskiego mechanizmu gotowości i reagowania kryzysowego w zakresie bezpieczeństwa żywnościowego^[3] przypomniano o niepewnej sytuacji przed wojną, w szczególności o wpływie rekordowych kosztów energii na łańcuch dostaw żywności. Rosnące ceny energii wpłynęły na wszystkie segmenty łańcucha, a określone rodzaje gospodarstw rolnych poniosły wyższe wydatki ze względu na koszty energii i nawozów. W szczególności rybacy byli bardziej zależni od bezpośrednich wydatków na energię niż rolnicy.

Trwająca wojna jeszcze bardziej zaostrzyła te wyzwania, prowadząc do znacznego wzrostu kosztów nawozów i innych energochłonnych produktów. Oczekuje się, że ten wzrost kosztów nakładów znacznie zwiększy koszty produkcji, co w konsekwencji doprowadzi do wyższych cen żywności. Zwiększone koszty związane z energią i nawozami stanowią znaczne obciążenie finansowe dla sektora rolnego. Sytuacja ta wymaga strategicznej reakcji w celu zarządzania rosnącymi kosztami produkcji przy jednoczesnym zapewnieniu zrównoważonego rozwoju łańcuchów dostaw żywności. Koncentracja Unii Europejskiej na sprostaniu tym wyzwaniom podkreśla potrzebę skoordynowanych wysiłków w celu złagodzenia wpływu na ceny żywności i utrzymania bezpieczeństwa żywnościowego.

Pomoc Komisji Europejskiej dla rolników

W dniu 23 stycznia 2024 r. Komisja Europejska opublikowała kompleksowe sprawozdanie, w którym szczegółowo opisano wdrażanie środków kryzysowych mających na celu wsparcie przemysłu rolno-spożywczego w Unii Europejskiej^[4]. Sprawozdanie, obejmujące okres od 1 stycznia 2014 r. do końca 2023 r., podkreśla skuteczność wspólnej organizacji rynków (WORR) i jej rolę w niedawnej reformie wspólnej polityki rolnej (WPR).

Komisja Europejska aktywnie pomagała unijnym rolnikom, wdrażając 63 nadzwyczajne środki w latach 2014-2023. Środki te, wsparte dotacjami UE w wysokości prawie 2,5 mld euro, wzmocniły zaangażowanie UE w sektor rolny. Środki te obejmowały wsparcie finansowe dla producentów dotkniętych wojną na Ukrainie (500 mln euro w marcu 2022 r.), wysiłki na rzecz stabilizacji rynku mleczarskiego, interwencje sektorowe w odpowiedzi na COVID-19 i inne zakłócenia równowagi rynkowej oraz wsparcie dla rolników dotkniętych konfliktem na Ukrainie (156 mln euro dla rolników w Bułgarii, na Węgrzech, w Polsce, Rumunii i na Słowacji) oraz ogniskami ptasiej grypy.

Wdrożone środki nadzwyczajne miały przede wszystkim na celu wsparcie rolników borykających się z zakłóceniami na rynku lub kwestiami zdrowotnymi zwierząt i roślin. Pomogły one również w łagodzeniu skutków gospodarczych spowodowanych niekorzystnymi warunkami pogodowymi. Raport podkreśla znaczenie tych środków jako symbolu solidarności UE, ale także podkreśla potrzebę zaangażowania rolników w praktyki zarządzania ryzykiem i zrównoważone metody uprawy.

Wspólna organizacja rynków i WPR

Wspólna organizacja rynków, ustanowiona rozporządzeniem (UE) nr 1308/2013, stanowi podstawę środków rynkowych w ramach wspólnej polityki rolnej. Artykuły 219 do 222 rozporządzenia o wspólnej organizacji rynków przewidują nadzwyczajne działania w sytuacjach kryzysowych lub w celu zapobiegania zakłóceniom na rynku. Przepisy te uprawniają Komisję do wdrażania środków dostosowanych do potrzeb rynku, reagowania na wpływ środków sanitarnych na rynek, rozwiązywania konkretnych kwestii w celu zapobiegania spadkom warunków rynkowych oraz wspierania decyzji podejmowanych przez rolników i ich organizacje podczas poważnych zakłóceń równowagi rynkowej.

W ramach obecnej WPR rezerwa rolna z minimalnym przydziałem 450 mln euro rocznie finansuje te nadzwyczajne środki. Komisja jest zobowiązana do składania co trzy lata sprawozdań Parlamentowi Europejskiemu i Radzie na temat wdrażania środków antykryzysowych. Niniejszy raport spełnia pierwszy wymóg sprawozdawczy w ramach ostatniej reformy WPR, obejmujący wykorzystanie tych środków od 2014 r. do końca 2023 r.

Sektor rolno-spożywczy w Polsce i plan WPR wspierany przez UE

W Polsce sektor rolno-spożywczy jest kluczowym elementem gospodarki narodowej, odgrywającym znaczącą rolę zarówno w aspekcie gospodarczym, jak i środowiskowym. Rolnictwo w znacznym stopniu przyczynia się do tworzenia wartości dodanej brutto, przewyższając średnią UE i osiągając wartość eksportu wynoszącą około 47,6 mld euro. Sektor ten zajmuje około połowy powierzchni Polski, co podkreśla jego znaczenie społeczne i środowiskowe.

Polski plan strategiczny WPR na lata 2023-2027

Wstępna propozycja planu strategicznego WPR została przedstawiona przez Polskę 22 grudnia 2021 r. po konsultacjach z zainteresowanymi stronami. Polska przedstawiła nową propozycję 15 lipca 2022 r., która zawierała odpowiedzi na krytykę Komisji dotyczącą pierwotnego projektu. Propozycja ta została zatwierdzona przez Komisję 31 sierpnia 2022 r. W dniu 30 sierpnia 2023 r. Komisja zatwierdziła następujący wniosek Polski o modyfikację.

Polski plan strategiczny na lata 2023-2027 koncentruje się na różnych kluczowych obszarach mających na celu wsparcie i wzmocnienie sektora rolnego^[5]. Obejmuje to poprawę warunków życia i pracy na obszarach wiejskich, promowanie zrównoważonego rozwoju w sektorach rolnictwa i przetwórstwa oraz wspieranie lokalnego rolnictwa. Nacisk kładziony jest również na produkcję i zużycie zrównoważonej energii, zachowanie różnorodności biologicznej oraz ochronę zasobów naturalnych, takich jak powietrze, woda i gleba. Dobrostan zwierząt jest kolejnym kluczowym aspektem tego planu strategicznego. Tabela 1. poniżej zawiera szczegółowe informacje na temat aspektów finansowych polskiej WPR na lata 2023-2027, przy czym wkład UE jest znaczący proporcjonalnie.

Tabela 1. Szczegóły finansowe polskiego planu strategicznego WPR na lata 2023-2027

	Budżet UE	Finansowanie krajowe	Finansowanie ogółem
Płatności bezpośrednie	17,326,739,610 €	nd	17,326,739,610 €
Wsparcie sektorowe	71,752,284 €	25,124,840 €	96,877,124 €
Rozwój obszarów wiejskich	4,700,585,847 €	3,067,167,462 €	7,767,753,309 €
Ogółem	22,099,077,741 €	3,092,292,302 €	25,191,370,043 €

Zielone i zrównoważone cele

Kolejny plan strategiczny WPR kładzie nacisk na ochronę pochłaniaczy dwutlenku węgla, zwłaszcza torfowisk i terenów podmokłych. Obejmuje on surowe przepisy dotyczące stosowania nawozów i środków ochrony roślin w pobliżu kanałów wodnych oraz nakazuje praktyki zarządzania glebą w celu zapobiegania erozji. Ponadto 4% gruntów ornych w gospodarstwach rolnych musi zostać odłogowanych jako strefy nieprodukcyjne, aby pomóc w ochronie i odbudowie różnorodności biologicznej.

Polska dąży do znacznego zwiększenia rolnictwa ekologicznego do 2030 roku. Programy ekologiczne będą zachęcać rolników do stosowania praktyk przyjaznych dla środowiska, promując przejście na bardziej zrównoważone metody rolnicze. Rolnicy uczestniczący w tych programach otrzymają zachęty, w tym dopłaty bezpośrednie, do stosowania technik ochrony gleby i zrównoważonej produkcji.

Osiągnięcie równowagi środowiskowej w rolnictwie wiąże się z kilkoma wyzwaniami. Obejmują one wyczerpywanie się zasobów wodnych z powodu rosnącego niedoboru opadów, suchych warunków glebowych, niewystarczającej ochrony terenów podmokłych, ograniczonych obszarów upraw ekologicznych, spadku różnorodności biologicznej i złego stanu siedlisk przyrodniczych. Rozwiązanie tych kwestii ma kluczowe znaczenie dla zrównoważonego rozwoju rolnictwa.

Inne kluczowe polityki dotyczące wody i rolnictwa w Polsce

Prawodawstwo Unii Europejskiej ustanawia ramy regulacyjne, które zapewniają ochronę jednolitych części wód we wszystkich państwach członkowskich i zajmują się konkretnymi przyczynami zanieczyszczeń, takimi jak zanieczyszczenia rolnicze. Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW) (2000/60/WE), Dyrektywa Azotanowa (91/676/EWG) i Dyrektywa Powodziowa (2007/60/WE) to trzy główne dyrektywy, o których mowa.

Ustawa Prawo wodne z 2017 r. wdrożyła nową strategię łagodzenia zanieczyszczenia wód azotanami pochodzenia rolniczego lub ich produktami ubocznymi^[6]. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 czerwca 2018 r. w sprawie przyjęcia “Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu” (Program azotanowy) rozszerzyło również zakres Programu azotanowego (NAP) o zanieczyszczenie wód azotanami. Rozporządzenie ma zastosowanie do wszystkich polskich rolników. Aby zmniejszyć ryzyko przedostania się azotanów do wód, Program Rozwoju Obszarów Wiejskich zwiększył pomoc na budowę zbiorników na gnojowicę w całym kraju, który został wyznaczony jako “strefa zagrożona azotanami” Nowe definicje usług wodnych, w tym poboru wody do celów rolniczych, zostały wdrożone w ustawie o wodzie^[7]. Ponadto wprowadzono zmienną opłatę za pobór wody wykorzystywanej do spożycia przez bydło i ludzi, a także do nawadniania gruntów i rolnictwa.

Wdrożono również nowe ramy instytucjonalne dla podmiotów administrujących wodami: Jedno Państwowe Gospodarstwo Wodne “Wody Polskie”, jedenaście jednostek regionalnych i pięćdziesiąt jednostek dorzecza oraz 330 inspektoratów wodnych składają się na nową organizację. Wody Polskie działają i odpowiadają za gospodarkę wodną od 2018 r.^[8]

Strategia Zrównoważonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Rybactwa 2030

W 2019 r. polski rząd przyjął “Strategię zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa do 2030 r.” (SRDAF 2030)^[9]. SRDAF 2030 określa politykę rolną Polski i przedsięwzięcia w zakresie rozwoju obszarów wiejskich na okres od 2020 do 2030 roku. Jest to zarówno poprzednik, jak i strategia równoległa do wcześniej analizowanego planu strategicznego WPR.

SRDAF 2030 ma przede wszystkim na celu utrzymanie zasady, że gospodarstwa rodzinne mają kluczowe znaczenie dla polskiego rolnictwa. Koncentruje się również na wspieraniu zrównoważonego rozwoju gospodarstw rolnych każdej wielkości, w tym małych, średnich i dużych. Znaczący nacisk położono na zwiększenie potencjału sektora rolno-spożywczego poprzez wdrożenie zaawansowanych technologii produkcji i rozwiązań cyfrowych. Strategia ta ma również na celu stworzenie środowiska sprzyjającego opracowywaniu innowacyjnych produktów oraz rozwijaniu nowych umiejętności i kompetencji osób zatrudnionych w rolnictwie.

Kolejnym kluczowym celem SRDAF 2030 jest zwiększenie globalnej konkurencyjności polskiej żywności i rolnictwa. Wiąże się to z dostosowaniem produktów rolno-spożywczych do zmieniających się trendów konsumpcyjnych, takich jak rosnące zainteresowanie żywnością ekologiczną. Strategia koncentruje się również na prowadzeniu rolnictwa i rybołówstwa w sposób zgodny z zasadami ochrony środowiska. Obejmuje to adaptację do zmian klimatu, ze szczególnym naciskiem na ochronę zasobów wodnych.

Wreszcie, SRDAF 2030 przewiduje rozwój obszarów wiejskich we współpracy z ośrodkami miejskimi, mając na celu zrównoważenie wzrostu gospodarczego. Takie podejście zapewnia mieszkańcom wsi dostęp do godnych miejsc pracy, podczas gdy mieszkańcy miast mogą cieszyć się zdrową polską żywnością. Ponadto strategia ma na celu stworzenie warunków zwiększających mobilność zawodową mieszkańców wsi, oferując możliwości dostosowania ich kwalifikacji zawodowych do nowych sektorów gospodarki, takich jak biogospodarka.

Podsumowanie

Krajobraz rolnictwa w Polsce i szerzej w Unii Europejskiej przechodzi przez okres znaczącej transformacji i wyzwań. Pod wpływem czynników zewnętrznych, takich jak wahania rynkowe, zmiany klimatyczne i napięcia międzynarodowe, sektor rolny stoi przed trudnym zadaniem utrzymania stabilności i odporności. Komisja Europejska podkreśliła skuteczność środków wdrożonych w celu wsparcia przemysłu rolno-spożywczego, odzwierciedlając zaangażowanie w pomoc rolnikom i producentom w obliczu tych wyzwań.

Wyzwania związane ze wzrostem kosztów energii i nawozów, zaostrzone przez trwające konflikty geopolityczne, dodatkowo podkreślają potrzebę strategicznego podejścia makroekonomicznego do zarządzania kosztami produkcji i zapewnienia zrównoważonego charakteru łańcuchów dostaw żywności. Wyzwania te, choć zniechęcające, stwarzają również możliwości innowacji i adaptacji, przygotowując grunt pod bardziej odporną i zrównoważoną przyszłość rolnictwa.

Droga naprzód będzie wymagała zdolności adaptacyjnych, współpracy i niezłomnego zaangażowania w zrównoważone praktyki, zapewniając, że sektor rolny pozostanie kamieniem węgielnym stabilności gospodarczej i ochrony środowiska w Polsce, UE i poza nią.

Odniesienia

1. Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa, “Znaczenie Ukrainy i Federacji Rosyjskiej dla globalnych rynków rolnych oraz ryzyko związane z obecnym konfliktem”, nota informacyjna (FAO, 2022), https://www.fao.org/fileadmin/user_upload/faoweb/2022/Info-Note-Ukraine-Russian-Federation.pdf. ↑

2. European Climate Foundation, “Annual Report 2022: Advancing Climate Action for a Green, Democratic and Peaceful Europe” (Europejska Fundacja Klimatyczna, 18 września 2023 r.), https://europeanclimate.org/resources/ecf-annual-report-2022/. ↑

3. Komisja Europejska, “2nd Ad Hoc Meeting of the Expert Group on the European Food Security Crisis Preparedness and Response Mechanism”, Rejestr grup ekspertów Komisji i innych podobnych podmiotów, 4 maja 2022 r., https://ec.europa.eu/transparency/expert-groups-register/screen/meetings/consult?lang=en&meetingId=41114&fromExpertGroups=3829. ↑

4. Komisja Europejska, “The Use of Crisis Measures Adopted pursuant to Articles 219 to 222 of the CMO Regulation” (Bruksela: UE, 22 stycznia 2024 r.), https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=COM:2024:12:FIN&qid=1705922493366. ↑

5. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, “Plan Strategiczny dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023-2027 (PS WPR 2023-2027)”, Portal Gov.pl, dostęp 26 stycznia 2024 r., https://www.gov.pl/web/rolnictwo/plan-strategiczny-dla-wspolnej-polityki-rolnej-na-lata-2023-27. ↑

6. Edward Pierzgalski, “Nowe prawo wodne w Polsce – zmiany i dylematy”, Prawo Agrarne UE 7 (1 czerwca 2018 r.): 17–22, https://doi.org/10.2478/eual-2018-0004. ↑

7. Pierzgalski. ↑

8. Projekt Ochrony Przeciwpowodziowej w Dorzeczu Odry i Wisły, “Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie”, ODRAPCU (blog), 22 kwietnia 2021 r., https://odrapcu.pl/en/the-state-water-holding-polish-waters/. ↑

9. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, “Strategia Zrównoważonego Rozwoju Wsi Rolnictwa i Rybactwa 2030”, 15 października 2019 r., https://www.gov.pl/web/rolnictwo/dokumenty-analizy-szrwrir-2030. ↑