Inicjatywa Trójmorza w nadchodzących latach: Jakie są perspektywy tej regionalnej współpracy CEE & NEE & SEE?

Inicjatywa Trójmorza: Osadzenie we współpracy regionalnej w Europie

Po podjęciu decyzji o utworzeniu Inicjatywy Trójmorza w 2015 r., z inicjatywy prezydentów Polski i Chorwacji (Andrzeja Dudy i Kolindy Grabar-Kitarović), 12 państw członkowskich (Polska, Chorwacja, Austria, Bułgaria, Czechy, Estonia, Węgry, Litwa, Łotwa, Rumunia, Słowacja i Słowenia) postawiło sobie za cel rozwój współpracy gospodarczej. Miała ona wzmocnić współpracę w zakresie infrastruktury, w tym w trzech priorytetowych wymiarach, takich jak transport, energia i cyfryzacja. Zbudowane sieci w tych wymiarach powinny przyczynić się do dalszego i szybszego rozwoju państw członkowskich położonych między Morzem Bałtyckim, Adriatyckim i Czarnym, a tym samym zwiększyć ich znaczenie gospodarcze w Europie.

Dotychczas, przed powstaniem Trójmorza, w Europie Środkowo-Wschodniej funkcjonowało kilka form współpracy regionalnej. Głównymi przykładami istniejących formatów (stworzonych wcześniej) były Inicjatywa Środkowoeuropejska, Grupa Wyszehradzka (V4), Rada Państw Morza Bałtyckiego (CBSS) oraz trójstronne rozmowy Polska-Rumunia-Turcja. To, co odróżnia te bloki współpracy od Inicjatywy Trójmorza (poza CEI), to składanie się z mniejszych grup państw, skoncentrowanych w poszczególnych częściach szeroko rozumianej Europy Środkowo-Wschodniej. Widać to wyraźnie w składzie państw członkowskich, takich jak Polska, Czechy, Słowacja i Węgry w V4, a także Polska, Litwa, Łotwa i Estonia w CBSS (z Niemcami, Danią, Finlandią, Islandią, Norwegią i Szwecją). Trójstronne partnerstwo polsko-rumuńsko-tureckie jest również ograniczone do konkretnego obszaru, między państwami bałtyckimi i czarnomorskimi. Jego konstrukcja opiera się głównie na corocznych konsultacjach pomiędzy trzema znaczącymi państwami na osi Bałtyk-Morze Czarne, które nawet ze sobą nie graniczą. Wyjątkiem skupiającym konkretną grupę państw jest CEI, w skład którego wchodzą obecne państwa 3SI (poza Grecją i Austrią – ta ostatnia wystąpiła z niej w 2018 r.), państwa Bałkanów Zachodnich, Ukraina, Białoruś i Mołdawia.

Powyższe formaty mają jednak co najmniej kilka wad wspólnych, które wpłynęły na obniżenie rozwoju współpracy regionalnej i utworzenie innych stowarzyszeń Europy Środkowo-Wschodniej w kolejnych latach, w tym Inicjatywy Trójmorza. Po pierwsze, podstawowym celem V4, CEI i CBSS było wspieranie wprowadzania reform politycznych i gospodarczych przyczyniających się do uzyskania członkostwa krajów Europy Środkowo-Wschodniej w Unii Europejskiej (UE). Należy zauważyć ożywienie współpracy w formatach Europy Środkowo-Wschodniej w ostatnich latach, na przykład w Grupie V4 w 2016 r., kiedy jej członkowie odnieśli sukces we wspólnych wysiłkach na rzecz zablokowania alokacji kwot migrantów, którzy przybyli do Europy w związku z kryzysem migracyjnym w 2015 roku.

Chociaż cel przyłączenia krajów Europy Środkowo-Wschodniej do UE został osiągnięty, współpraca w ramach tych formatów osłabła. Co więcej, pojawiły się lub pokazały nowe wyzwania dla państw obszaru Europy Środkowej, co zaowocowało nowymi formami współpracy, głównie Inicjatywą Trójmorza. Oprócz sprzeciwu wobec niektórych czynników związanych z UE – nie tylko kwestii migracji, ale także niedostatecznej reprezentacji państw EŚW w instytucjach europejskich, pojawiły się nasilające się wątki ze Wschodu, które wzmocniły partnerstwo regionalne. Dotyczy to zwłaszcza kwestii bezpieczeństwa, przejawiających się w nasilającej się imperialnej polityce Rosji w Europie Środkowo-Wschodniej, wybuchu wojny na Ukrainie na przełomie 2013 i 2014 roku. Wymienione czynniki, w mniejszym lub większym stopniu wpłynęły na poszczególne państwa, na utworzenie Inicjatywy Trójmorza – nowego formatu Europy Środkowo-Wschodniej (CEE), Północno-Wschodniej (NEE) i Południowo-Wschodniej (SEE).

Należy jednak podkreślić, że nawet jeśli istnieją pewne rozbieżności między państwami 3SI a UE, utworzenie i ewolucja partnerstwa 3SI opiera się na przynależności krajów członkowskich do Unii Europejskiej, której polityka ma na celu wspieranie w dużym stopniu realizacji inwestycji infrastrukturalnych Trójmorza. Po przyjęciu wspólnej deklaracji na pierwszym Szczycie Trójmorza w Dubrowniku w 2016 r., uczestniczące kraje potwierdziły swoje członkostwo w UE i zgodę na przynależność do tej międzynarodowej organizacji^[1]. Ponadto zdecydowały, że format Trójmorza powinien je wzmocnić, co stanowi wschodnią część Unii Europejskiej i NATO oraz całej Europy. Poza tym należy podkreślić, że wszystkie państwa 3SI muszą zgodzić się na uwzględnienie poszczególnych postulatów we wspólnej deklaracji. Fakt ten świadczy m.in. o konsensusie wszystkich państw Trójmorza co do istotnego przywiązania do UE. Tym samym partnerstwo 3SI należy uznać za proeuropejską formę współpracy wpisaną w trwałe członkostwo w Unii Europejskiej. Wiąże się to z rosnącą świadomością dysydentów politycznych, ekspertów i społeczeństw państw Trójmorza o pewnych mankamentach funkcjonowania tej organizacji. Zauważalna jest również rosnąca świadomość konieczności tworzenia nowych, alternatywnych, w ramach UE, form współpracy i działań na rzecz rozwiązywania jej problemów. Z drugiej strony, format 3SI i jego potencjalny rozwój może być lekarstwem na niektóre bolączki Unii Europejskiej, zwłaszcza w szeroko interpretowanej gospodarce. Wynika z tego konieczność stworzenia nowych, alternatywnych form współpracy i działań w ramach UE w celu rozwiązania jej problemów, w których Inicjatywa Trójmorza wpisuje się jako format regionalny.

Ewolucja Trójmorza: charakterystyczne kierunki i filary

Koncentrując się na funkcjonowaniu formatu Trójmorza od początku do chwili obecnej, należy przeanalizować jego potencjalny rozwój poprzez organizację kolejnych szczytów 3SI w latach 2016-2023. Fundamentalne decyzje, które zaowocowały ustanowieniem głównych filarów Inicjatywy, zostały podjęte na szczycie w Bukareszcie w 2018 roku. Wydarzenie to zaowocowało stworzeniem listy priorytetowych projektów infrastrukturalnych (w zakresie komunikacji, energii i cyfryzacji), zaczynając od 48. Kolejnym znaczącym osiągnięciem było podpisanie listy intencyjnej powołania Funduszu Inwestycyjnego Inicjatywy Trójmorza (3SIIF), z inicjatywy Polski i Rumunii, który ma finansować inwestycje infrastrukturalne realizowane w ramach formatu. Podczas szczytu po raz pierwszy odbyło się Forum Biznesowe. Gromadząc polityków i przedsiębiorców z regionu i spoza niego, pozwoliło to na stworzenie platformy dyskusji o różnych szczegółach związanych ze współpracą w ramach Trójmorza.

Niemniej jednak trzy nadchodzące szczyty w 2019, 2020 i 2021 roku (odpowiednio w Lublanie, Tallinie i Sofii) nie doprowadziły do przełomowych decyzji. Dotyczy to w szczególności roku 2020, w którym szczyt został zasadniczo zamknięty z powodu pandemii COVID-19. Mimo to należy dostrzec pewne wyniki tych corocznych szczytów, które utrwaliły podstawową strukturę Inicjatywy Trójmorza. Potwierdzono formalną rejestrację Funduszu 3SI, który zgromadził banki rozwoju z Polski i Rumunii (odpowiednio z wkładem 500 mln euro i 20 mln euro)^[2], a w którego władzach znaleźli się ich przedstawiciele, także z Czech. W Słowenii ustalono, że podczas każdego szczytu prezentowany będzie roczny raport z postępów w realizacji flagowych inwestycji. Szczyt w Estonii w 2020 r. doprowadził przede wszystkim do zwiększenia wkładu Polski (do 750 mln euro) w 3SSIF i dołączenia Bułgarii, Chorwacji, Estonii, Węgier, Łotwy i Litwy (każde państwo zadeklarowało wkład w wysokości 20 mln euro) oraz Słowenii (przeznaczającej 23 mln euro) do tego źródła finansowego^[3]. Jeśli chodzi o szczyt 3SI w Bułgarii w 2021 r., warto wspomnieć o decyzji o zacieśnieniu współpracy między krajowymi koordynatorami formatu Trójmorza w celu usprawnienia procesu decyzyjnego, w tym realizacji projektów 3SI.

Eskalacja wojny na Ukrainie 24 lutego 2022 r. przyspieszyła dyskusje na temat wzmocnienia regionalnej współpracy energetycznej, konstruowania planów i zwiększenia wysiłków na rzecz ich wdrożenia w niektórych krajach Europy Środkowej. Odnosi się to również do zbliżającego się szczytu Trójmorza, który odbędzie się miesiąc później w Rydze. Podczas tego wydarzenia na Łotwie podjęto decyzję o przyznaniu Ukrainie statusu państwa uczestniczącego – jako nowej formy współpracy w ramach 3SI, opartej na wzmocnionej współpracy infrastrukturalnej w niektórych filarach Trójmorza (z wyłączeniem udziału w procesie decyzyjnym). Ponadto, Stany Zjednoczone zadeklarowały wkład do 3SIIF w wysokości 300 mln euro^[4]. Na ostatnim szczycie, który odbędzie się w Bukareszcie w 2023 r., ustalono kolejne ważne postanowienie dotyczące dalszej ewolucji Inicjatywy, plasując to coroczne wydarzenie wśród najważniejszych edycji (wraz z poprzednim z 2018 r.). Po pierwsze, partnerstwo 3SI zostało po raz pierwszy rozszerzone w Grecji. Po drugie, Mołdawia stała się drugim krajem uczestniczącym, wraz z Ukrainą, umieszczając je w statusie nowo nazwanego partnerstwa uczestniczącego. Po trzecie, Stany Zjednoczone (po zakończeniu szczytu) sfinalizowały zadeklarowany wcześniej wkład do 3SIIF w wysokości 300 mln EUR^[5]. Co więcej, na liście flagowych inwestycji 3SI znalazło się ponad 100 projektów infrastrukturalnych (dwukrotnie więcej niż na początku 2018 r.). Ostatnim z najistotniejszych wniosków ze szczytu była zapowiedź utworzenia nowego instrumentu finansowego w ramach formatu – The Three Seas Initiative Innovation Fund, który nie został jeszcze zmaterializowany. Zasób ten ma na celu finansowanie przyjaznej dla środowiska infrastruktury, energii odnawialnej i inwestycji cyfrowych.

Zgodnie ze zbliżającym się Szczytem Trójmorza w Wilnie, w kwietniu tego roku, należy rozważyć dalszy rozwój formatu. Jest to warte szerszego omówienia nie tylko dlatego, że konkretne decyzje i kierunki współpracy są oficjalnie ustalane głównie na (i przed) szczytach, ale także ze względu na litewską prezydencję w ramach formatu, sprawowaną po raz pierwszy przez Litwę. Przewodnictwo danego kraju w partnerstwie 3SI rozpoczyna się po ostatnim corocznym wydarzeniu, aż do organizacji kolejnego. Ze względu na wspólne ustalenia między państwami członkowskimi (przyjęte we wspólnej deklaracji na zakończenie wydarzenia) na szczycie w Bukareszcie w 2023 r. Litwa rozpoczęła swoją prezydencję, która jest odpowiedzialna za organizację kolejnego szczytu i ma większą możliwość, między innymi, promowania swoich postulatów w ramach Inicjatywy Trójmorza. Koncentrując się na dalszej ewolucji tego formatu po szczycie w Wilnie, wydaje się, że niewiele się zmieni. Głównym tego powodem jest krótki czas między corocznymi wydarzeniami 3SI w 2023 i 2024 r. (tylko 7 miesięcy) oraz priorytetowe traktowanie Litwy ze względu na trzy wybory w tym kraju w tym roku (parlamentarne, prezydenckie i do Parlamentu Europejskiego w nadchodzących miesiącach, a nawet tygodniach). Jeśli jednak chodzi o interesy strony litewskiej w ramach Trójmorza, powinna ona bardziej skupić się na wzmacnianiu więzi transatlantyckich (z UE i USA) oraz inwestowaniu w energię odnawialną i ekologiczny transport. Co więcej, Litwa jest jednym z krajów najbardziej zagrożonych wojną na Ukrainie, a rosyjska polityka imperialna powinna podkreślać niezależność od konkretnego dostawcy energii (Rosji). Tak więc uwaga prawdopodobnie skupi się na konieczności budowy lub rozwoju bardziej krytycznej infrastruktury, takiej jak terminal LNG w Kłajpedzie i synchronizacja systemu elektroenergetycznego krajów bałtyckich z siecią europejską (co oznacza porzucenie rosyjskiej). Ponadto prezydencja litewska podkreśla znaczenie budowy innych połączeń regionalnych w Europie Północnej i Wschodniej, w szczególności Via Baltica i Rail Baltica. Co więcej, będąc jednym z krajów najbardziej wspierających Ukrainę, nie jest wykluczone, że Litwa będzie nalegać na rozszerzenie partnerstwa między wspomnianymi krajami uczestniczącymi w Inicjatywie Trójmorza, gdzie ramy współpracy nie zostały jeszcze określone.

Po szczycie w Wilnie, kolejny odbędzie się w Budapeszcie. Pomimo orientacji zagranicznej polityki gospodarczej Węgier na Chiny i Rosję (kosztem orientacji europejskiej), Węgry zadeklarowały chęć organizacji wydarzenia w 2025 r., a Polska również podjęła takie starania. Dokładny rozwój formatu 3SI po tym szczycie jest trudny do przewidzenia, ponieważ nie znamy wcześniejszego rozwoju formatu wileńskiego. Jednak najważniejsze w nadchodzącej węgierskiej prezydencji w ramach 3SI jest to, że może to być przydatne narzędzie i szansa dla Węgier, aby zachęcić inne państwa w regionie do większej współpracy, przynajmniej w zakresie infrastruktury. W kontekście zewnętrznej polityki Węgier należy wziąć pod uwagę częściowo zmniejszony wpływ na politykę europejską i samotność. Wynika to z charakterystycznej postawy i konkretnych działań wobec wojny na Ukrainie i utraty imperium przez koalicję skupioną wokół prawicowego Prawa i Sprawiedliwości w Polsce. Zauważalnym faktem jest również to, że Węgry zbliżają się do krajów, które mają podobne stanowisko w tych kwestiach, takich jak Słowacja.

A główne przeszkody?

W odniesieniu do wspomnianej Polski, a także innych członków Trójmorza i całej Inicjatywy, należy zwrócić uwagę na kilka przeszkód w dotychczasowym rozwoju formatu. Po pierwsze, patrząc na poszczególne państwa członkowskie, czasami mają one różne podejście do partnerstwa 3SI i wybitnego zaangażowania w jego ramach. Zaangażowanie to można stwierdzić na przykład ze względu na organizację niektórych szczytów Trójmorza (i znaczenie podjętych tam decyzji), etap realizacji projektów priorytetowych i wkład członków w 3SIIF. Państwami wyróżniającymi się większą aktywnością są, oprócz Polski, Litwa, Łotwa, Estonia i Rumunia. Każde z nich zorganizowało szczyt 3SI (Rumunia dwukrotnie), z wyjątkiem Litwy, która zorganizowała coroczne wydarzenie w kwietniu tego roku. Co więcej, realizacja Trójmorza jest w przeważającej mierze bardziej zaawansowana w wyżej wymienionych państwach niż w innych, takich jak interkonektor Polska-Litwa, synchronizacja sieci elektroenergetycznej krajów bałtyckich z europejską, Via Carpatia i Rail Baltica. Oprócz Polski i krajów bałtyckich, również Rumunia jest mocno zaangażowana w partnerstwo 3SI. Stosunkowo duże zainteresowanie strony rumuńskiej można zaobserwować ze względu na dwukrotne zorganizowanie szczytów Trójmorza i kluczowe decyzje, które zostały podjęte podczas nich, gdy Rumunia była gospodarzem. Obecnie stanowią one główną podstawę istnienia głównych filarów 3SI.

Po przeciwnej stronie znajdują się Czechy, Słowacja i Austria, które są najmniej zaangażowane. Kraje te zgłosiły najmniejszą liczbę projektów w ramach projektów flagowych 3SI (Austria nie zaproponowała nawet żadnego) i nie wnoszą wkładu do 3SIIF. Te trzy kraje uzależniają również swoją aktywność w Inicjatywie Trójmorza od stanowiska Niemiec wobec tego formatu, który jest dla nich bardzo ważnym partnerem gospodarczym. Pomimo lepszego postrzegania 3SI wraz z upływem czasu, strona niemiecka utrzymuje wobec niej dystans, co wpływa na członkostwo Czech, Słowacji i Austrii w Trójmorzu. W ciągu ostatnich dwóch lat zauważono bardziej przychylne nastawienie Czech do 3SI, po tym jak Petr Fiala został premierem Czech pod koniec 2021 r. i zadeklarował pozytywne stanowisko wobec Inicjatywy^[6], z większą aprobatą niż w przypadku innych czeskich dysydentów politycznych. Co więcej, eskalacja wojny na Ukrainie w 2022 r. zbliżyła Polskę i Czechy i stała się powodem do ściślejszej współpracy w ramach formatu. Po tych dwóch okolicznościach często dyskutowano o budowie gazociągu Stork II (dwukierunkowego polsko-czeskiego interkonektora), który ma zmniejszyć zależność Czech od dostaw gazu z Rosji i umożliwić transport błękitnego paliwa z terminali LNG w Świnoujściu w ramach Korytarza Gazowego Północ-Południe. W 2023 r. Republika Czeska po raz pierwszy odłożyła dwa nowe projekty do realizacji w ramach 3SI – wyżej wspomniany gazociąg i kolej graniczną RS Brno-Přerov-Ostrava-CZ/PL. Oprócz nieaktywnego połączenia Dunaj-Odra-Łaba, inwestycje te zostały po raz pierwszy zgłoszone przez Czechy w formacie. Republika Czeska nie podjęła jednak żadnych innych działań w celu zwiększenia swojego zaangażowania w ramach Trójmorza.

Z drugiej strony, polsko-czeska współpraca dwustronna, a także dalszy rozwój formy współpracy 3SI zależy również od wysiłków Polski. Warto wspomnieć, że kraj ten był najbardziej aktywny w jej ramach i zainicjował wiele przedsięwzięć w ramach formatu. Nie należy wykluczać zacieśniania relacji między stroną polską a pozostałymi w regionie Trójmorza w najbliższych miesiącach czy latach. Skupiając się jednak na priorytetach nowego polskiego rządu Koalicji Obywatelskiej pod dominacją Platformy Obywatelskiej (PO), Trzeciej Drogi składającej się z Polskiego Stronnictwa Rolniczego Polska 2050 i Nowej Lewicy, z przywództwem premiera Donalda Tuska wywodzącego się z PO, będzie kładł większy nacisk na odbudowę i rozwój relacji z większymi graczami w Unii Europejskiej – zwłaszcza z Niemcami i Francją w ramach Trójkąta Weimarskiego i innych form współpracy z tymi państwami. Przewidywalny trend w polityce zagranicznej Polski (w kierunku większych państw w UE) może być zupełnie inny od priorytetów PiS i jego koalicjantów, którzy priorytetowo traktowali bliższą współpracę z państwami Europy Środkowej położonymi między Niemcami a Rosją, a także ze Stanami Zjednoczonymi, zwłaszcza podczas prezydentury Donalda Trumpa. Należy jednak unikać stereotypowego postrzegania polityki zagranicznej dwóch przeciwnych stron polskiej sceny politycznej. Nie jest wykluczone, że istnieją czynniki, które mogą dynamizować lub osłabiać współpracę Polski z innymi krajami 3SI w ramach 3SI, a także jej relacje z większymi graczami w Europie. Na przykład po inwazji Rosji na Ukrainę w 2022 r. Polska zbliżyła się nie tylko do Czech, ale także do Litwy, Łotwy i Estonii, które również zdecydowanie sprzeciwiły się rosyjskiej agresji. W międzyczasie zauważono słabość więzi polsko-węgierskich, gdzie Węgry zajęły odmienne stanowisko wobec inwazji, sprzyjając Federacji Rosyjskiej i krytykując Ukrainę w kontekście inwazji i następującej po niej sekwencji wydarzeń. Chociaż akcenty w działaniach międzynarodowych różnią się w zależności od partii na scenie politycznej w Polsce, istnieje ponadpartyjny konsensus, jeśli chodzi o różne aspekty polskiej polityki zagranicznej.

Ewolucja Inicjatywy Trójmorza, zwanej czasem formatem polsko-chorwackim, zależy również od innych państw, takich jak Chorwacja. Podczas prezydentury Kolindy Grabar-Kitarović (wywodzącej się z Chorwackiej Unii Demokratycznej, HDZ) kraj ten zajmował bardziej pozytywne stanowisko wobec formatu, a także zorganizował pierwszy szczyt 3SI w Dubrowniku. Jednak ze względu na zmianę prezydenta Chorwacji w 2020 r., jego stanowisko na szczeblu prezydenckim stało się zupełnie inne. Kolejnym prezydentem Chorwacji został Zoran Milanović (wywodzący się z Socjaldemokratycznej Partii Chorwacji, SDP), który jeszcze przed wyborami podkreślał, że Trójmorze jest formatem szkodliwym i zatwierdził zacieśnienie współpracy swojego kraju z Niemcami i Rosją^[7]. Zmiana ta spowodowała rywalizację między głową państwa a premierem Andrejem Plenkoviciem. Było to bardzo widoczne na kilka dni przed szczytem 3SI w Tallinie 2020. Pomimo zaproszenia na to wydarzenie, biuro Milanovicia twierdziło, że go tam nie będzie, a Chorwację będzie reprezentował minister spraw zagranicznych i europejskich. Z kolei rząd potwierdził, że stronę chorwacką reprezentował Plenković, który pojawił się na szczycie jako przedstawiciel Chorwacji. Po tym wydarzeniu chorwacki rząd ogłosił utworzenie biura, które koordynowałoby działania ministerstw odpowiedzialnych za realizację krajowych działań w ramach Trójmorza. Decyzja ta została skrytykowana przez Milanovicia, który stwierdził, że inicjatywa ta zwiększy biurokrację i niepotrzebne wydatki państwa. Prezydent Chorwacji nie pochwalił również deklaracji rządu Plenkovića o przekazaniu 20 mln euro na 3SIIF oraz dalszego wkładu w tę inicjatywę^[8].

Kolejnym krajem 3SI, o którym warto wspomnieć, jest Grecja, która powinna być dodatkowym katalizatorem rozwoju Trójmorza. Na razie Republika Grecka jest potencjalnie zaangażowana tylko w dwie inwestycje Trójmorza, Via Carpatia i Adria Flood and Drought Risk Mitigation System. Jednak strona grecka prawdopodobnie przedstawi nowe projekty w nadchodzących miesiącach i latach i może przyczynić się do 3SSIF. Grecja nalega na realizację wewnętrznych tras łączących największe greckie miasta, takie jak Saloniki i Ateny, a także z innymi ośrodkami miejskimi, aby uzyskać lepszy dostęp do transportu do reszty Europy, gdzie szczególnie Bułgaria zapewnia połączenie z innymi krajami UE. Państwo greckie będzie również zainteresowane modernizacją istniejącej infrastruktury, w tym między innymi autostrad i portów, które są istotne dla połączenia Europy Południowej i Wschodniej z innymi częściami kontynentu. Jeśli chodzi o energię, Grecja prawdopodobnie będzie promować Gazociąg Transadriatycki (w ramach Południowego Korytarza Gazowego) i kilka przedsięwzięć wchodzących w jego skład (takich jak terminale i magazyny gazu) jako flagowe inwestycje 3SI. Powinny one zwiększyć znaczenie Republiki Greckiej w infrastrukturze regionu SEE, a także pozytywnie wpłynąć na innych członków Trójmorza.

Poza wewnętrzną sytuacją polityczną w państwach członkowskich 3SI, istnieje również jeden zasadniczy aspekt, który ogranicza wdrażanie formatu – aspekt finansowy. Przypominając o powstaniu 3SI, należy dodać, że zasób ten jest wart zaledwie 1,23 mld euro^[9] (przy założeniu wkładu na poziomie 3-5 mld euro^[10]). Przeznaczone są one głównie na inwestycje komercyjne i punktowe, takie jak zielone centra danych, porty, firmy specjalizujące się w logistyce czy wiatraki w krajach Trójmorza. Odnosząc się do finansów zabezpieczonych na realizację priorytetowych projektów 3SI, tylko 38% jest zabezpieczonych, ponieważ około 72 mld euro tylko 11 zostało zrealizowanych do tej pory, w tym fundusze krajowe i unijne^[11]. Dowodzi to, że konieczne jest przeznaczenie znacznie większych środków na realizację inwestycji Trójmorza. Jest to trudne dla krajów o średnich dochodach z 3SI, gdzie według niektórych szacunków niedobór inwestycji w komunikację, energię i cyfryzację wzrósł do ponad 1 biliona euro na przestrzeni lat^[12].

Wnioski: Jakie są perspektywy na przyszłość?

Perspektywy na przyszłość Inicjatywy Trójmorza w kolejnych latach powinny być analizowane w niemal kilku wymiarach. Po pierwsze, jeśli chodzi o gotowość poszczególnych członków do rozwijania 3SI, należy odnieść się do największej liczby krajów regionu. W szczególności dotyczy to Polski, która zainicjowała dużą część przedsięwzięć w poprzednich latach. Ze względu na zmianę rządu w Polsce w latach 2023-2024, priorytetem powinna być większa współpraca z większymi i silniejszymi politycznie i gospodarczo krajami Unii Europejskiej, takimi jak Niemcy i Francja, co może mieć wpływ na Trójmorze w kolejnych latach.

Jednak położenie większych akcentów na realizację polityki zagranicznej w ramach UE nie powinno skutkować mniejszą intensyfikacją relacji Polski z innymi państwami Europy Środkowej. Jeśli chodzi o współpracę z krajami CEE, NEE i SEE (i w drugą stronę), nowy polski rząd prawdopodobnie nada priorytet większemu wykorzystaniu istniejących instrumentów UE w celu pobudzenia regionalnej współpracy infrastrukturalnej, takich jak powołana w grudniu 2021 r. strategia Global Gateway (GG), której celem jest wzmocnienie relacji między Unią Europejską a państwami trzecimi z Europy (w tym Ukrainy) i innych kontynentów. Powinna również skupić się na innych narzędziach, takich jak Connecting Facility Europe (CEF) i funduszach z banków europejskich, które zasilają fundamentalną część budowy obecnych projektów 3SI. Patrząc na innych członków Trójmorza, jest prawdopodobne, że ze względu na wcześniejszą ewolucję Inicjatywy, ich zaangażowanie w nią nie wzrośnie tak bardzo. Nawet jeśli partnerstwo 3SI będzie w najbliższych latach mniejsze, wkrótce przestanie istnieć ze względu na duże wysiłki podejmowane przez poszczególnych decydentów, think tanki i analityków zajmujących się stosunkami międzynarodowymi.

Co więcej, niektóre nieoczekiwane wymiary wewnętrzne i zewnętrzne mogą wzmocnić lub osłabić szczególne elementy współpracy w ramach Trójmorza, które miały miejsce w ostatnich latach. Z jednej strony zaobserwowano wzrost liczby nowych państw dołączających do 3SI, na przykład uzyskanie członkostwa przez Grecję oraz uzyskanie statusu państwa uczestniczącego przez Ukrainę i Mołdawię. Mogły one wpłynąć na zwiększenie zainteresowania współpracą niektórych innych krajów 3SI, takich jak Polska z Ukrainą, Rumunia z Mołdawią i Bułgaria z Grecją.

Przystąpienie Republiki Greckiej do Inicjatywy znacznie rozszerzyło otoczenie Trójmorza na Bałkany Zachodnie, Turcję i Morze Śródziemne. Warto również dodać, że wojna na Ukrainie zmusiła kolejne kraje, m.in. w Europie Środkowej, do znalezienia alternatywy dla dostaw energii i zapewnienia stabilnego transportu. Zbliżyło to również niektóre konkretne grupy członków, takie jak Polska z Litwą, Łotwą i Estonią. Z drugiej strony, nieuregulowane postawy niektórych państw, takich jak Austria, Słowacja i Węgry (z nasileniem szczególnie dwóch ostatnich), prawdopodobnie będą bardziej różnicować kraje członkowskie w zakresie rozstrzygania wspólnych przedsięwzięć w formacie 3SI.

Zalecenia: Jak 3SI może skutecznie reagować na wyzwania?

Chociaż istnieją pewne rozbieżności w ramach Inicjatywy Trójmorza, należy wyraźnie podkreślić, że jej wdrożenie leży w interesie każdego kraju członkowskiego 3SI. Format składa się z ponad stu priorytetowych inwestycji w konfiguracjach różnych państw, gdzie każdy projekt ma przynieść korzyści każdemu z uczestniczących. To nie tylko Via Carpatia (obejmująca m.in. Polskę, Słowację, Węgry, Rumunię) czy Rail Baltica (obejmująca Litwę, Łotwę, Estonię i Polskę), ale także np. gazociąg BRUA (przez Bułgarię, Rumunię, Węgry i Austrię) czy korytarz gazowy Węgry-Słowenia-Włochy (HUSIT). Warto więc podkreślić wspólnotowy charakter Trójmorza i budowę wspólnych projektów łączących różne kombinacje państw. To, co również dotyczy projektów 3SI, to ich wymiar finansowy, gdzie występuje ogromny brak odpowiedniej ilości pieniędzy, które można by przeznaczyć na ich realizację. Zalecanym rozwiązaniem jest priorytetowe traktowanie wspólnych projektów do realizacji, jeśli chodzi o wspólny charakter inwestycji Trójmorza, a nie jednostronnych i dwustronnych, co powinno przekonać inne kraje do wniesienia większego wkładu finansowego do Funduszu Inwestycyjnego Inicjatywy Trójmorza. Co więcej, pomocne dla 3SI będzie wdrożenie Trójmorskiego Funduszu Innowacji, koncentrującego się głównie na nowoczesnych przedsięwzięciach 3SI. Ważne jest, aby nie powielać istniejącego źródła inwestycji, ale uzupełniać jego funkcjonowanie, a także inne filary.

Obserwując dotychczasową ewolucję partnerstwa 3SI, widoczna jest przede wszystkim jego specyficzna tendencja – “wdrażanie od szczytu do szczytu”. Aby zwiększyć dynamikę Inicjatywy, należy rozważyć utworzenie sekretariatu Trójmorza, który upłynni organizację corocznego wydarzenia i procesu decyzyjnego. Ta nowa, stabilna struktura powinna być jednym z głównych filarów 3SI, a ze względu na swój operacyjny charakter, przyspieszyć dotychczasową współpracę i wprowadzić do niej nowe elementy.

To, czego brakowało wcześniej w ramach Inicjatywy lub co było niedoceniane, to konieczność promocji marki 3SI i jej rozpoznawalności, nie tylko na poziomie politycznym, ale także społecznym. Decydenci polityczni z różnych krajów Trójmorza powinni być bardziej świadomi istnienia tej formy współpracy i potencjalnych rezultatów jej wdrożenia. Inicjatywa musi również obejmować więcej działań skierowanych do większej liczby różnych grup społecznych (m.in. młodych ludzi) i pokazywać za pomocą narzędzi komunikacyjnych wspaniałą ideę 3SI, która powinna zostać wprowadzona w życie, np. w mediach społecznościowych. Ponadto, ze względu na rosnące współczesne wyzwania, takie jak klimat, środowisko i zrównoważony rozwój, Trójmorze powinno znaleźć więcej rozwiązań, aby sobie z nimi poradzić i udowodnić, że ta forma współpracy może skutecznie sobie z nimi poradzić. Warto dodać, że flagowe inwestycje 3SI przyczyniają się do rozwoju gospodarek regionu i jednoczesnego osiągania celów klimatycznych i zrównoważonego rozwoju.

Ponadto, w odniesieniu do często poruszanego europejskiego wymiaru Inicjatywy Trójmorza, dalszy rozwój tego formatu wymaga większej synchronizacji jego realizacji z instrumentami UE dedykowanymi infrastrukturze, takimi jak Global Gateway (GG), Transeuropejskie Sieci Transportowe (TEN-T), fundusze z Europejskiego Banku Inwestycyjnego (EBI), Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju (EBOR) oraz Connecting Facility Europe (CEF). W tym kontekście Trójmorze powinno realizować swoje przedsięwzięcia, które są jednocześnie unijnymi inwestycjami infrastrukturalnymi. Przy budowie niektórych projektów państwa 3SI powinny w większym stopniu współpracować na poziomie UE, odkładając więcej wspólnych propozycji infrastrukturalnych do wdrożenia w ramach Unii Europejskiej, między innymi powyższych instrumentów. Ruch ten lepiej przyczyni się do finansowego aspektu Trójmorza, zapewniając więcej pieniędzy na ograniczenie jego inwestycji.

W ramach wdrażania 3SI należy również podkreślić ponadregionalny aspekt tego formatu, potencjalnie obejmujący Ukrainę, Mołdawię i państwa Bałkanów Zachodnich, z których większość została zatwierdzona do przystąpienia do Inicjatywy. Udowodni to ponadregionalny charakter Trójmorza, który może rozszerzyć się na nowe kraje i przynieść korzyści gospodarcze większej liczbie członków 3SI dzięki zwiększonej współpracy między państwami. Wreszcie, jeśli chodzi o inne kraje trzecie w stosunku do Trójmorza, niektóre z jego projektów są również w ich interesie, na przykład Rail Baltica i wdrożenie obliczeń o wysokiej wydajności (HPC), które obejmują Niemcy. Te inwestycje 3SI przyczynią się do lepszych połączeń gospodarczych między Niemcami, Polską i krajami bałtyckimi, a tym samym do orientacji również na zachodniego sąsiada Trójmorza. Doprowadziłoby to do wspólnego rozwoju i uczyniłoby całą Unię Europejską silniejszą i bardziej odporną gospodarczo.

Odniesienia

1. Wspólne oświadczenie w sprawie Inicjatywy Trójmorza (Oświadczenie z Dubrownika), Trójmorze, https://media.voog.com/0000/0046/4166/files/DUBROVNIK_deklaratsioon_2016.pdf (04.03.2024) ↑
2. Inicjatywa Trójmorza, Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP, https://www.gov.pl/web/diplomacy/three-seas-initiative (04.03.2024) ↑
3. Ibidem (04.03.2024) ↑
4. Ibidem (04.03.2024) ↑
5. Ibidem (04.03.2024) ↑
6. Oświadczenie polityczne rządu, rząd Republiki Czeskiej, https://vlada.gov.cz/en/jednani-vlady/policy-statement/policy-statement-of-the-government-193762 (03.03.2024) ↑
7. Milanovic mówi, że Inicjatywa Trójmorza jest niepotrzebna i potencjalnie szkodliwa, N1info, https://n1info.hr/english/news/a565888-milanovic-says-three-seas-initiative-unnecessary-potentially-harmful/ ↑
8. Inicjatywa Trójmorza, Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP, https://www.gov.pl/web/diplomacy/three-seas-initiative (04.03.2024) ↑
9. Ibidem (04.03.2024) ↑
10. 3SIIF, BGK, https://www.en.bgk.pl/3siif/ (04.03.2024) ↑
11. Raport o stanie na 2023 r., Three Seas, https://projects.3seas.eu/report (03.03.2024) ↑
12. Historia Three Seas, Three Seas, https://3seas.eu/about/threeseasstory (03.03.2024) ↑