Chińskie wpływy w Europie Środkowo-Wschodniej i rosyjska inwazja na Ukrainę w latach 2022-2023

Mark Temnycky – niezależny dziennikarz

Mark Temnycky jest akredytowanym niezależnym dziennikarzem zajmującym się Europą Wschodnią i nierezydentem w Atlantic Council’s Eurasia Center. Z akademickiego punktu widzenia uzyskał tytuł magistra administracji publicznej i magistra stosunków międzynarodowych w Maxwell School.

Niniejszy artykuł jest częścią książki “The Dragon at the Gates of Europe: Chinese presence in the Balkans and Central-Eastern Europe” (więcej informacji tutaj) i został wybrany do publikacji w otwartym dostępie na stronie Blue Europe dla szerszego zasięgu. Cytat:

Temnycky, Mark, Chinese Influence in Central and Eastern Europe and the 2022-2023 Russian Invasion of Ukraine, in: Andrea Bogoni and Brian F. G. Fabrègue, eds., The Dragon at the Gates of Europe: Chinese Presence in the Balkans and Central-Eastern Europe, Blue Europe, Dec 2023: pp. 41-56. ISBN: 979-8989739806.

1. Wprowadzenie

W dniu 24 lutego 2022 r. Rosja rozpoczęła inwazję na Ukrainę[^1]. Do tej pory zginęły dziesiątki tysięcy ukraińskich żołnierzy i cywilów^[2]. Jedna czwarta ludności Ukrainy została wysiedlona, a liczne ukraińskie miasta i wsie zostały zniszczone^[3]. Według ekspertów odbudowa kraju zajmie ponad 1 bilion dolarów i – mówiąc wprost – wojna była niszczycielska^[4]. Niestety, nikt nie wie, kiedy rosyjska inwazja wojskowa się zakończy.

Kiedy rozpoczęła się wojna, społeczność międzynarodowa szybko zareagowała. Kraje na całym świecie wysłały Ukrainie pomoc finansową, humanitarną, medyczną i obronną^[5]. Pomoc ta pozwoliła Ukrainie skutecznie powstrzymać trwającą inwazję Rosji i pomogła Ukrainie powoli odzyskać swoje terytorium od rosyjskich okupantów. Pozwoliła również Ukrainie odbudować się w tym trudnym okresie.

W międzyczasie, podczas gdy społeczność międzynarodowa pomogła Ukrainie, nałożyła również surowe kary na Rosję, aby ukarać ją za wojnę. Niektóre rosyjskie banki zostały usunięte ze SWIFT, międzynarodowego systemu przesyłania wiadomości finansowych.^[6] Rosja została wydalona z wielu organizacji międzynarodowych, takich jak Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy i Rada Praw Człowieka ONZ, a także organy zarządzające piłką nożną FIFA i UEFA. Ponadto setki rosyjskich polityków i oligarchów zostało zamrożonych i zajętych, a tysiące rosyjskich lotów komercyjnych zostało zakazanych z krajów zachodnich^[7]. Sankcje te zaszkodziły rosyjskiej gospodarce, gdzie eksperci przewidują, że Rosja straciła setki miliardów dolarów w wyniku tych sankcji^[8]

Ze względu na tę międzynarodową reakcję, Rosja została zmuszona do budowania relacji z innymi krajami, które nie potępiły jej wojny. Wiele krajów zakończyło swoje relacje biznesowe z Rosją, co dodatkowo przyczyniło się do jej problemów gospodarczych. Jednak w miarę jak Rosja walczy na arenie międzynarodowej, a jej wpływy maleją na całym świecie, inny kraj próbuje zająć jej miejsce. Są to Chiny.

Przez lata Chińczycy starali się zająć swoje miejsce na całym świecie. Na przykład w Europie Środkowej i Wschodniej Chińczycy próbowali rozpocząć nowe przedsięwzięcia biznesowe i programy, próbując wzmocnić swoje wpływy w regionie. Inwazja Rosji na Ukrainę spowodowała jednak spadek chińskich wysiłków w Europie Środkowej i Wschodniej, a także w innych regionach.

Innymi słowy, rosyjska wojna miała konsekwencje wykraczające poza relacje Rosji ze społecznością międzynarodową. Rosyjska inwazja na Ukrainę wpłynęła również na Chiny, gdzie Chińczycy zaczynają zdawać sobie sprawę, że ich rola w Europie maleje.

Jakie są relacje rosyjsko-chińskie i jak kształtowały się one na przestrzeni czasu? Ponadto, w jaki sposób rosyjska wojna wpłynęła na rolę Chin w Europie Środkowo-Wschodniej? Wreszcie, w jaki sposób wojna zmusiła Rosję do polegania na Chinach?^[9]

2. Historia i rozwój stosunków chińsko-rosyjskich

Przez stulecia Rosja i Chiny utrzymywały skomplikowane relacje^[10]. Zamiast zgłębiać to gęste i długie partnerstwo, w tym artykule pokrótce przedstawimy minione stulecie i to, jak wydarzenia te wpłynęły na obecne stosunki rosyjsko-chińskie.

Stosunki chińsko-rosyjskie: 1950s-1991

Nowoczesne partnerstwo między Rosją a Chinami pojawiło się w połowie XIX wieku, kiedy to Sowieci wspierali partię komunistyczną w Chinach.^[11] W tym okresie nowo powstały Związek Radziecki starał się rozszerzyć ideologię komunistyczną na inne części świata, dlatego też Sowieci postrzegali komunistycznych Chińczyków jako partnerów. Łączyły ich wspólne ideologie i wartości. Relacja ta zmaterializowała się po II wojnie światowej, kiedy to w Chinach rozwinął się ruch komunistyczny. W Chinach wybuchła rewolucja, w której komuniści walczyli z chińskimi siłami nacjonalistycznymi. W tym okresie Sowieci szybko udzielili wsparcia Komunistycznej Partii Chin i ostatecznie siły komunistyczne zwyciężyły. Chińska Partia Komunistyczna utworzyła Chińską Republikę Ludową, a między Związkiem Radzieckim a Chinami zawiązało się formalne partnerstwo^[12]

Oba kraje wspierały wzajemnie swoje polityczne i ideologiczne aspiracje w miarę upływu czasu podczas zimnej wojny. Na przykład podczas wojny w Wietnamie Chiny wspierały siły komunistyczne w Wietnamie Północnym. Związek Radziecki wspierał Chiny i ich wysiłki podczas konfliktu i popierał siły komunistyczne. Podobnie, podczas sowieckiej inwazji na Afganistan, Chińczycy wspierali Sowietów w ich wysiłkach. Sowieci i Chińczycy nie zgadzali się z każdym działaniem lub polityką podjętą w tym okresie, a nawet doszło do potyczek w pobliżu wschodniej granicy sowiecko-chińskiej. Niemniej jednak oba kraje nadal utrzymywały swoje relacje, wierząc, że będą one wzajemnie korzystne dla ich przyszłych celów i aspiracji w regionie.

Stosunki chińsko-rosyjskie: 1991 – teraźniejszość

Na przełomie wieków i po upadku Związku Radzieckiego, Rosja i Chiny dążyły do uzyskania wpływów geopolitycznych i gospodarczych w swoich regionach i poza nimi^[13]. Oba kraje cieszyły się bliskimi stosunkami wojskowymi, gospodarczymi i politycznymi, a także często wspierały się nawzajem w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ, a także w Radzie Bezpieczeństwa. Zaowocowało to dynamiką władzy, w której Rosja i Chiny zwykle wspierają się nawzajem i głosują podobnie w sprawach rezolucji ONZ i Rady Bezpieczeństwa. Oba kraje starały się również osłabić wpływy Zachodu w regionach rozwijających się, takich jak Afryka i część Azji. W takich przypadkach Rosjanie i Chińczycy starali się rozwijać relacje gospodarcze z krajami w swoich regionach, co spowodowało wzrost ich wpływów, próbując konkurować z Zachodem. Wreszcie, oba kraje niesławnie próbowały wtrącać się w sprawy swoich sąsiadów i zagranicy. Obejmowało to zarówno przekazywanie środków finansowych na kampanie polityczne, jak i przeprowadzanie cyberataków oraz kradzież danych osobowych i wrażliwych.

Obecnie relacje chińsko-rosyjskie są testowane. Dzieje się tak z powodu rosyjskiej inwazji wojskowej na Ukrainę. Krótko mówiąc, rosyjska inwazja na Ukrainę wpłynęła na rolę Chin w stosunkach z Rosją, a także na relacje Chin z różnymi krajami europejskimi. Podczas gdy większość społeczności międzynarodowej potępiła Rosję za jej inwazję na Ukrainę, Chiny milczały. Chiński rząd do tej pory nie potępił rosyjskiej inwazji. Zamiast tego winą za wojnę obarczył wpływy i prowokacje USA i NATO^[14]

Chiny nie wzięły również udziału w międzynarodowych sankcjach wobec Rosji[^15]. Podczas gdy cały świat próbuje zmusić Rosję do zaprzestania inwazji na Ukrainę, Chiny nadal prowadzą interesy z Federacją Rosyjską^[16]. Pozwoliło to Rosji kontynuować wojnę na Ukrainie, ponieważ dochody generowane przez biznes i handel są wykorzystywane do finansowania rosyjskich operacji na Ukrainie^[17]

Nastąpił również znaczny wzrost rosyjsko-chińskich stosunków handlowych. Chińczycy dostarczają również Rosji pomoc w zakresie obronności. Według doniesień, chiński handel z Rosją wzrósł o prawie 30% w 2022 r.^[18] Tymczasem Chiny podobno pomagały uzbroić Rosję podczas wojny. Ostatnio pojawiły się doniesienia, że Chiny wysyłają do Rosji karabiny szturmowe, drony i kamizelki kuloodporne[^19]. Dostarczanie dodatkowej broni do Rosji doprowadzi jedynie do przedłużającej się wojny na Ukrainie^[20]

3. Wpływ rosyjskiej inwazji na Ukrainę na stosunki chińsko-europejskie

Podczas rosyjskiej inwazji na Ukrainę Chiny zdecydowały się udzielić pomocy Rosjanom. Decyzja ta zaszkodziła relacjom Chin na całym świecie, zwłaszcza w Europie Środkowej i Wschodniej.

Większość krajów w regionie wspierała Ukrainę podczas wojny i zrobi wszystko, aby zapewnić jej zwycięstwo. Tymczasem Chiny nadal wspierają Rosję. Ze względu na te różne cele, wiele krajów w Europie Środkowo-Wschodniej zaczęło ograniczać swoje interakcje z Chińczykami.

Podczas gdy świat był zajęty rosyjską inwazją na Ukrainę, Chiny starały się rozszerzyć swoje wpływy w Europie Środkowej i Wschodniej. Wysiłki te zakończyły się jednak niepowodzeniem. W ciągu kilku lat wiele krajów Europy Środkowej krytycznie odniosło się do chińskich prób wtargnięcia do Europy Środkowo-Wschodniej. Wśród Europejczyków istnieje poczucie nieufności i ograniczyli oni swoje interakcje z Chinami^[21]. Ponadto kraje te nie są zależne od chińskiej pomocy. Innymi słowy, te kraje w Europie są samowystarczalne. Ze względu na tę niezależność, kraje Europy Środkowo-Wschodniej są w stanie zdystansować się od Chin bez konieczności polegania na finansowaniu projektów, wysiłków na rzecz odbudowy i innych środków promowania wzrostu w swoich krajach^[22]

Stosunki Chin z Europą Środkową

Na przykład w Rumunii Chińczycy początkowo zamierzali realizować publiczne projekty infrastrukturalne. Opcja ta była jednak krótkotrwała, ponieważ rumuński rząd przyjął memorandum stwierdzające, że firmy muszą przestrzegać protokołów i praktyk ustanowionych przez Unię Europejską. Chińskie firmy nie należały do tej kategorii, co pozwoliło Rumunom na zerwanie więzi z chińskimi przedsiębiorstwami^[23]. Od tego czasu Rumuni badali inne możliwości. Inne kraje Europy Środkowej prowadziły podobną politykę w celu ograniczenia chińskich wpływów w regionie. Na Słowacji rząd początkowo zastanawiał się nad pomysłem budowy linii kolejowej z ich kraju do Chin. Rosyjska inwazja na Ukrainę zniweczyła jednak te plany. Chiny wspierają Rosję w trwającej wojnie, w wyniku czego Słowacy zdecydowali, że nie chcą prowadzić interesów z Chinami w tym okresie^[24]

Czechy również miały spory z Chinami, ale z innych powodów. Na początku tego roku ponad 150 członków czeskiej Izby Niższej odwiedziło Tajwan. Podczas wizyty przedstawiciele obiecali “wzmocnić dwustronne więzi gospodarcze, polityczne i kulturalne” z Tajwanem.^[25] Czesi rozmawiali również o handlu bronią z Tajwanem. Działania te zdenerwowały Chińczyków, w wyniku czego stosunki między Czechami a Chinami uległy pogorszeniu.

Wreszcie, stosunki polsko-chińskie uległy pogorszeniu. Niedawno polscy urzędnicy rządowi odmówili spotkania z chińskimi urzędnikami z powodu trwającej rosyjskiej inwazji na Ukrainę. Polski rząd wezwał Chińczyków do wywarcia presji na Rosję, aby zakończyła wojnę. Polskie oświadczenia skierowane do Chińczyków pozostały jednak bez echa. Polski rząd wezwał również swoich europejskich sojuszników i partnerów do ostrożności w relacjach z Chinami, biorąc pod uwagę trwającą rosyjską inwazję na Ukrainę.^[26] Oświadczenia te zdenerwowały Chińczyków.

Biorąc pod uwagę wydarzenia w Rumunii, Słowacji, Czechach i Polsce, chińskie wpływy w Europie Środkowej słabną. Kraje regionu nie chcą już prowadzić interesów z chińskimi firmami i korporacjami. Ponadto urzędnicy państwowi z tych krajów ograniczyli swoje interakcje z chińskimi urzędnikami.

Stosunki Chin z Europą Wschodnią

Europa Środkowa nie jest jedynym obszarem, w którym Chiny zmagają się z trudnościami. Chińczycy zdali sobie również sprawę, że ich wpływy w Europie Wschodniej maleją. Na przykład w połowie lat 2010. i przed rosyjską inwazją na Ukrainę chiński rząd ustanowił inicjatywę z krajami Europy Środkowej i Wschodniej, próbując rozszerzyć swoje wpływy w Europie. W ramach tej inicjatywy, znanej jako 17 1, te europejskie kraje omawiały możliwości biznesowe z Chinami^[27]. Rosyjska inwazja na Ukrainę spowodowała jednak spadek współpracy w ramach tego formatu. Niedawno trzy kraje bałtyckie zrezygnowały z zaangażowania w chińską inicjatywę 17 1.^[28] Program został zredukowany do 14 1, a inne kraje ponownie rozważają swoją rolę w programie.^[29] Sugeruje to, że polityka mająca na celu wzmocnienie chińskich więzi z Europą Środkowo-Wschodnią zawodzi.

Poza tym programem, Ukraina również odnotowała pogorszenie relacji z Chinami od czasu rozpoczęcia wojny. Było to najbardziej widoczne na początku tego roku, kiedy Chiny zaproponowały 12-punktowy plan pokojowy, aby spróbować rozwiązać rosyjską inwazję na Ukrainę.^[30] Plan został szybko odrzucony przez Ukrainę, gdzie Ukraińcy stwierdzili, że chińskie porozumienie faworyzuje Rosję. Ukraiński prezydent Wołodymyr Zełenski również próbował rozmawiać z chińskim prezydentem Xi Jinpingiem, a nawet zaprosił chińskiego przywódcę na Ukrainę. Chociaż prezydent Xi odbył niedawno rozmowę telefoniczną z prezydentem Zełenskim, nie wydaje się, aby chiński przywódca odwiedził Ukrainę w najbliższym czasie. Ponadto, nadal istnieją wątpliwości co do intencji Chin i ich relacji z Ukrainą^[31]

Wreszcie, poza tymi przykładami, gotowość Chin do dalszego wspierania Rosji spowodowała dalszy spadek ich roli w Europie Środkowej i Wschodniej. Innymi słowy, Chiny ponoszą winę za pogarszające się stosunki z Rosją. W miarę trwania wojny, ceny żywności i gazu wzrosły na całym świecie^[32], co spowodowało trudności dla milionów mieszkańców Afryki, Bliskiego Wschodu i części Azji. Ponadto, ukraiński sektor rolniczy i środowisko zostały poważnie uszkodzone^[33], co uniemożliwiło Ukrainie eksport żywności i towarów do innych części świata. Wydarzenia te już doprowadziły do kryzysu żywnościowego, a jeśli sytuacja się pogorszy, może to doprowadzić do globalnej klęski głodu^[34]. Dlatego konieczne jest, aby Rosja zakończyła wojnę na Ukrainie. Chiny mogłyby pomóc w tym procesie.

4. Podsumowanie

Ogólnie rzecz biorąc, rosyjska inwazja na Ukrainę była niszczycielska. Podczas gdy społeczność międzynarodowa starała się odciąć Rosję od międzynarodowych organizacji i rynków, Chiny starają się wspierać Rosję w tym okresie. Chińczycy zapewnili Rosji ekonomiczne koło ratunkowe. Decyzja ta pozwala Rosji na dalsze finansowanie wojny na Ukrainie.

Chiny zaczynają teraz zdawać sobie sprawę, że ta decyzja ma swoje konsekwencje. W ciągu ostatnich 19 miesięcy chińskie wpływy w Europie zmniejszyły się, szczególnie w Europie Środkowej i Wschodniej. Wiele krajów w Europie nie jest już zainteresowanych prowadzeniem interesów i utrzymywaniem stosunków gospodarczych z Chinami. Ponadto urzędnicy państwowi z Europy Środkowej i Wschodniej ograniczyli swoje interakcje z Chińczykami. W rezultacie kraje Europy Środkowej i Wschodniej wyciągnęły wnioski ze swoich wcześniejszych relacji z Chinami. Tymczasem wpływy polityczne Chin w tej części świata maleją. To nauczyło Chińczyków, że będą musieli postępować ostrożnie w miarę trwania wojny i że muszą nadal monitorować sytuację, aby zobaczyć, jak rozwijają się sprawy na Ukrainie.

Krótko mówiąc, decyzja Chin o wsparciu Rosji podczas rosyjskiej inwazji na Ukrainę sprawiła, że Chińczycy stracili wpływy w Europie Środkowej i Wschodniej. Wydarzenia te nauczyły Chińczyków, jak społeczność międzynarodowa będzie reagować w czasach wojny, ponieważ Rosja straciła miliardy dolarów z powodu surowych sankcji, a także tysiące istnień ludzkich. Pomimo tych zniszczeń, Chińczycy zdecydowali się wspierać Rosję podczas wojny.

Wsparcie Chin dla Rosji zaszkodziło jej wizerunkowi w Europie Środkowej i Wschodniej. Chińczycy powinni wykorzystać te wydarzenia jako lekcję.

Odniesienia

1. Holly Ellyatt, “Russian Forces Invade Ukraine”, CNBC, 24 lutego 2022 r., https://www.cnbc.com/2022/02/24/russian-forces-invade-ukraine.html. ↑
2. Guy Faulconbridge, “Ukraine War, already with up to 354,000 Casualties, Likely to Last Past 2023 – U.S. Documents”, Reuters, 12 kwietnia 2023 r., https://www.reuters.com/world/europe/ukraine-war-already-with-up-354000-casualties-likely-drag-us-documents-2023-04-12/. ↑
3. George Ramsay, “Jedna czwarta Ukraińców opuściła swoje domy. Here’s Where They’ve Gone”, CNN, 21 marca 2022 r., https://www.cnn.com/2022/03/21/europe/ukraine-russia-conflict-10-million-refugees-intl/index.html. ↑
4. Steven Arons, “Ukraine Reconstruction May Cost $1.1 Trillion, EIB Head Says”, Bloomberg, 21 czerwca 2022, https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-06-21/ukraine-reconstruction-may-cost-1-1-trillion-eib-head-says#xj4y7vzkg. ↑
5. Christopher Wolf, “Countries That Have Sent the Most Aid to Ukraine”, U.S. News and World Report, 24 lutego 2023 r., https://www.usnews.com/news/best-countries/articles/2023-02-24/these-countries-have-sent-the-most-aid-to-ukraine. ↑
6. BBC, “Jakie są sankcje wobec Rosji i czy szkodzą jej gospodarce?” BBC, 25 maja 2023 r., https://www.bbc.com/news/world-europe-60125659. ↑
7. Mark Temnycky, “Western Companies Should Do More to Stop Russia”, Wilson Center, 31 marca 2022 r., https://www.wilsoncenter.org/blog-post/western-companies-should-do-more-stop-russia. ↑
8. Tamże. ↑
9. Paul Haenle i Ali Wyne, “The Paradox of the Russia-China Relationship”, Carnegie Endowment for International Peace, 18 sierpnia 2022 r., https://carnegieendowment.org/2022/08/18/paradox-of-russia-china-relationship-pub-87695. ↑
10. Philip Snow, “China and Russia’s Long Dance”, Project Syndicate, 28 kwietnia 2023 r., https://www.project-syndicate.org/onpoint/china-russia-relations-history-lessons-for-present-and-future-by-philip-snow-2023-04. ↑
11. Peter Neville-Hadley, “How Chinese Communists Fell in Love with Russians and Revolution in 1920s Moscow”, South China Morning Post, 27 stycznia 2028 r., https://www.scmp.com/magazines/post-magazine/long-reads/article/2130584/how-chinese-communists-fell-love-russians-and. ↑
12. Snow, “China and Russia’s Long Dance”, Project Syndicate. ↑
13. Tamże. ↑
14. Simone McCarthy, “As War Breaks Out in Europe, China Blames the US”, CNN, 25 lutego 2022 r., https://www.cnn.com/2022/02/25/china/china-reaction-ukraine-russia-intl-hnk-mic/index.html. ↑
15. Maia Nikoladze, Phillip Meng i Jessie Yin, “How Is China Mitigating the Effects of Sanctions on Russia?” (“Jak Chiny łagodzą skutki sankcji wobec Rosji?”) Atlantic Council, 14 czerwca 2023 r., https://www.atlanticcouncil.org/blogs/econographics/how-is-china-mitigating-the-effects-of-sanctions-on-russia/. ↑
16. Laura He, “Chiny pomagają wspierać rosyjską gospodarkę. Here’s How”, CNN, 26 lutego 2023 r., https://www.cnn.com/2023/02/22/economy/china-russia-economic-ties-ukraine-intl-hnk/index.html. ↑
17. Mark Temnycky, “The Western Companies Helping Underwrite Russia’s War”, Wilson Center, 22 marca 2023 r., https://www.wilsoncenter.org/blog-post/western-companies-helping-underwrite-russias-war. ↑
18. Amanda Lee, “China-Russia Trade Likely to Have ‘Plateaued’ Even as Leaders Hail ‘Unprecedented High Level’ Relations”, South China Morning Post, 24 maja 2023 r., https://www.scmp.com/economy/global-economy/article/3221672/china-russia-trade-likely-have-plateaued-even-leaders-hail-unprecedented-high-level-relations. ↑
19. Amy Hawkins, “China Agreed to Secretly Arm Russia, Leaked Pentagon Documents Reveal,” The Guardian, 14 kwietnia 2023, https://www.theguardian.com/us-news/2023/apr/14/china-agreed-secretly-arm-russia-leaked-pentagon-documents-reveal. ↑
20. Mark Temnycky, “Increased Chinese Support for Russia Will Imperil the World,” The National Interest, 24 marca 2023 r., https://nationalinterest.org/blog/buzz/increased-chinese-support-russia-will-imperil-world-206339. ↑
21. Piotr Maciej Kaczyński, “How China Lost Central Europe,” Balkan Insight, 15 sierpnia 2022, https://balkaninsight.com/2022/08/15/how-china-lost-central-europe/. ↑
22. Sona Muzikarova, “China Is Losing Eastern Europe”, Atlantic Council, 19 czerwca 2023 r., https://www.atlanticcouncil.org/blogs/econographics/china-is-losing-eastern-europe/. ↑
23. Bogdan Neagu, “Romanian Issues ‘Memorandum’ Blocking Chinese Firms From Public Infrastructure Projects”, EURACTIV, 2 lutego 2021 r., https://www.euractiv.com/section/economy-jobs/news/romania-issues-memorandum-blocking-chinese-firms-from-public-infrastructure-projects/. ↑
24. Kaczyński, “Jak Chiny straciły Europę Środkową”, Balkan Insight. ↑
25. Daniel McVicar, “How the Czech Republic Became One of Taiwan’s Closest European Partners and What It Means for EU-China Relations”, Rada Stosunków Zagranicznych, 24 kwietnia 2023 r., https://www.cfr.org/blog/how-czech-republic-became-one-taiwans-closest-european-partners-and-what-it-means-eu-china. ↑
26. Katarzyna Walla, “Premier Polski: Europa Zachodnia musi zaangażować się w zwycięstwo Ukrainy i uważać na Chiny”, Atlantic Council, 14 kwietnia 2023 r., https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/polands-prime-minister-western-europe-needs-to-commit-to-ukrainian-victory-and-beware-of-china/. ↑
27. Andreea Brînză, “How China’s 17 1 Became a Zombie Mechanism”, The Diplomat, 10 lutego 2021 r., https://thediplomat.com/2021/02/how-chinas-171-became-a-zombie-mechanism/. ↑
28. Stuart Lau, “Down to 14 1: Estonia and Latvia Quit China’s Club in Eastern Europe”, POLITICO Europe, 11 sierpnia 2022 r., https://www.politico.eu/article/down-to-14-1-estonia-and-latvia-quit-chinas-club-in-eastern-europe/. ↑
29. Pepijn Bergsen i Valdonė Šniukaitė, “Central and Eastern Europe Become Hawkish on China”, Chatham House, 16 września 2022 r., https://www.chathamhouse.org/2022/09/central-and-eastern-europe-become-hawkish-china. ↑
30. Alexander Gauev, “Inside China’s Peace Plan for Ukraine”, Carnegie Endowment for International Peace, 1 marca 2023 r., https://carnegieendowment.org/politika/89172. ↑
31. Peter Dickinson, “Xi Calls Zelenskyy but Doubts Remain Over China’s Peacemaker Credentials”, Atlantic Council, 26 kwietnia 2023 r., https://www.atlanticcouncil.org/blogs/ukrainealert/xi-calls-zelenskyy-but-doubts-remain-over-chinas-peacemaker-credentials/. ↑
32. Mark Temnycky, “Russia’s War: Global Inflation, Famine, and Recession”, Emerging Europe, 26 maja 2022 r., https://emerging-europe.com/voices/russias-war-global-inflation-famine-and-recession/. ↑
33. Mark Temnycky, “The Environmental Impacts of the Russian Invasion Affect Us All,” Diplomatic Courier, 22 lipca 2022, https://www.diplomaticourier.com/posts/the-environmental-impacts-of-the-russian-invasion-affect-us-all. ↑
34. Redakcja, “Nadciąga globalny głód. The U.S. Could Present It,” The Washington Post, 30 kwietnia 2022 r., https://www.washingtonpost.com/opinions/2022/04/30/united-states-must-prevent-global-famine/. ↑