Bałkany Zachodnie od dawna służą jako geopolityczna “szachownica” między Rosją a Zachodem. Przedłużający się proces przystąpienia do UE i obecne zmęczenie rozszerzeniem dają Rosji rzadką okazję do dalszego rozszerzenia swoich wpływów w regionie, co ostatecznie osłabia funkcje UE i NATO. Podczas gdy rosyjskie wysiłki gospodarcze nie mogą konkurować z inwestycjami i funduszami UE w regionie, jej głęboka i historyczna bliskość kulturowa z Serbią nadal łączy oba narody.[1]
Relacje Serbia-Rosja na przestrzeni wieków
Jest to dość skomplikowany zestaw interesów, który przez tysiąclecia wiązał Rosję z rdzeniem regionu zdominowanego przez Bałkany. Jest to relacja, która pozostała napięta w całej swojej historii, pomimo faktu, że oba terytoria znalazły się w centrum jednych z najbardziej radykalnych i dramatycznych zmian politycznych, gospodarczych i granicznych, jakie współczesny świat stosunków międzynarodowych kiedykolwiek widział. Traktat w Kucuk Kaynarca (1774), który zadał cios oznaczający powolny i nieubłagany upadek Imperium Osmańskiego, przyznał Imperium Carskiemu nie tylko ujście do Morza Czarnego i prawo tranzytu przez Dardanele, ale także prawo do nadzorowania ochrony licznych prawosławnych prałatów. Pragnąc realizować plan ekspansji, który miał doprowadzić Rosję do całkowitej dominacji nad cieśninami ciepłych mórz, carskie kierownictwo widziało w żywiole serbskim i jego celach realizacji tożsamości potencjalny wytrych, który mógłby zachwiać osmańską hegemonią nad południowo-środkową Europą.
Nastąpiło stulecie buntów i stopniowe uznawanie autonomii Belgradu przez Wysoką Portę. Jednak mimo wspólnych celów politycznych i braterstwa łączącego język, rodzinę i religię, Rosja i Serbia utrzymywały zmienne, dwuznaczne, a czasem bardzo niewygodne stosunki. Podczas wojny krymskiej w latach 1806-1812 Belgrad wspierał Petersburg w walce z Turkami, choć opowiadał się za polityką neutralności, którą jako pierwsza przyjęła Austria (1853-1856). Z drugiej strony w decydującym momencie Imperium Carskie poparło powstanie, które skłoniło Serbię i Czarnogórę do wypowiedzenia wojny wysublimowanej Porcie w 1876 roku. Jednak po tym, jak oba bałkańskie narody poniosły pierwsze porażki militarne, Imperium Carskie wycofało swoje wsparcie i zwróciło uwagę na Bułgarię. Dlatego też pełna międzynarodowa niepodległość przyznana Serbii, kierowanej przez dynastię Obrenoviców, na Kongresie Berlińskim w 1878 roku została zrealizowana z błogosławieństwem Austro-Węgier, które również wstawiły się za Serbią, aby ta otrzymała ziemie, które Petersburg przeznaczył dla Bułgarii. W czerwcu 1903 roku straszliwa masakra usunęła z serbskiego tronu prorosyjskich Karadjordjeviców i przywróciła proobrenowską rodzinę Obrenoviców. Oczywiście najtrwalszym dowodem na istnienie nowo powstałej koalicji była I wojna światowa. Doprowadziła ona między innymi do dwóch zasadniczych przemian: powstania Związku Radzieckiego z jednej strony oraz zjednoczonego królestwa z Serbami, Chorwatami i Słoweńcami pod jednym berłem, które po (dziewiątym) zamachu stanu w 1929 roku przyjęło nazwę Jugosławii.
Wydarzenia, które doprowadziły od II wojny światowej do rozpoczęcia zimnej wojny w Europie, obejmowały zaburzenie utartych tendencji geostrategicznych. Podczas spotkań z Milovanem Djilasem, prawą ręką Tity i kluczowym intelektualistą w rodzącej się komunistycznej Jugosławii, Stalin podsumował sytuację. W zbiorze wspomnień Dżilas opisuje, jak gruziński dowódca określił wpływ walki jako początek nowej ery, podkreślając, że po raz pierwszy w historii ludzie, którzy podbijają kraj, narzucają nie tylko swoją obecność militarną, ale także swój system społeczno-gospodarczy. W Jugosławii ideologia federacji kierowanej przez Tito pozostaje do pewnego stopnia podporządkowana tradycyjnej geopolityce, w której mutatis mutandis pobrzmiewają echa dziewiętnastowiecznej Serbii, wyzwolonej głównie dzięki wykorzystaniu rywalizacji między imperiami carskim i austro-węgierskim.
Od słynnego zerwania ze Stalinem w 1948 r. Belgrad przetrwał w dwubiegunowym napięciu, dając się wciągnąć w rywalizację między Związkiem Radzieckim a Stanami Zjednoczonymi: Tito do śmierci pozostał ortodoksyjnym komunistą, ale jeśli w 1956 r. poparł interwencję Moskwy na Węgrzech, to w 1968 r. potępił ją jako mającą na celu zdławienie Praskiej Wiosny, czy w ostatnich miesiącach życia, na szczycie na Kubie w 1979 r., ze wszystkich sił walczył o to, by jego Ruch Państw Niezaangażowanych nie został Dramatyczne konsekwencje końca świata dwubiegunowego dotknęły przede wszystkim Moskwę i Belgrad: Z ich rozpadu wyłoniła się Federacja Rosyjska, niemal bezboleśnie, i nowo niepodległa Serbia, krwawo pokonana w swych wysiłkach utrzymania jednolitego państwa i jeszcze nie w pełni pogodzona z niektórymi nowymi sąsiadami w regionie.
Jeśli w latach 90-tych Rosja Jelcyna, pomimo udzielenia Belgradowi ograniczonego wsparcia ekonomicznego i pełnienia roli megafonu dla serbskich żądań w Radzie Bezpieczeństwa ONZ, nie zdołała narzucić się dyplomatycznie Stanom Zjednoczonym i NATO, to z drugiej strony powstanie Władimira Putina przywróciło Moskwie jej znaczącą pozycję na Bałkanach Zachodnich.[2]
Po tym, jak rozszerzenie Sojuszu Atlantyckiego w 2004 roku zmniejszyło strefę wpływów Rosji na Zachodzie, Rosja zareagowała skupiając swoje wysiłki na relacjach z tradycyjnymi braćmi prawosławnymi, rozszerzając ich dyplomatyczne[3], handlową [4][4] , i wojskowych [5][5] więzi. W zakresie stosunków gospodarczych Moskwa inwestuje przede wszystkim w sektor energetyczny i infrastrukturalny, dzięki umowie z 2008 r., w której Gazprom nabył ponad 50 proc. NIS[6], belgradzkiego odpowiednika, a ostatnio dzięki sfinalizowanej latem ubiegłego roku umowie z 2015 roku o zainwestowaniu ponad 800 mln dolarów w modernizację sieci kolejowej Serbii[7], po tym jak premier Aleksandar Vucic odrzucił zaproszenie Brukseli do przystąpienia do sankcji gospodarczych Unii Europejskiej w 2014 r[8]. Ze strony militarnej na przykład w 2012 roku Rosja wybudowała w południowej Serbii, w pobliżu lotniska Ni, obiekt oficjalnie wykorzystywany jako centrum kryzysowe na wypadek klęsk żywiołowych, ale przez zachodnich analityków postrzegany jako odpowiedź na politykę ekspansji NATO w Czarnogórze i wyposażony w możliwości daleko wykraczające poza cele humanitarne[9]. Moskwa dostarczyła również Belgradowi w tym czasie kilka myśliwców MiG-29[10].
Obecny prezydent republiki otrzymał wsparcie Władimira Putina, jednak poszerzając perspektywę polityczno-międzynarodową, nie można nie zauważyć, że nawet w obecnym scenariuszu Belgrad nie może uniknąć przeciwwagi dla rosyjskiego cienia w postaci spojrzenia na Zachód: podobnie jak Wiedeń w XIX wieku czy Waszyngton w XX wieku, przyjaźń Brukseli jest dziś niezbędnym punktem odniesienia dla przetrwania prawosławnej republiki, a także jej peryferii. Putin wyraził oczekiwanie, że następca Vucica na stanowisku premiera również będzie traktował priorytetowo szybką ścieżkę Moskwa-Belgrad i nie ma wątpliwości, że nowy rząd, niezależnie od jego lidera, nie zerwie więzi z Rosją.
Równie jasne jest jednak, że pozostanie on niezłomnie zaangażowany w drogę, którą przygotowywał przez ostatnie dziesięć lat: drogę ostatecznej integracji Serbii z Unią Europejską. Kraj ten w ostatnich latach wykazał chęć zbliżenia się do Europy i rozpoczął proces integracji z UE. Proces akcesyjny oficjalnie rozpoczął się w 2008 roku, kiedy kraj podpisał z UE Układ o Stabilizacji i Stowarzyszeniu (SAA)[11], jednak rozmowy na temat SAA rozpoczęły się w 2005 roku, kiedy Serbia była jeszcze konfederacją z Czarnogórą. W 2009 roku kraj złożył wniosek, a w 2012 roku Rada Europejska przyznała mu formalny status kandydata. W latach 2013-2014 rozpoczął się screening i rozmowy obejmujące aż 24 rozdziały.
“Ostatnie” wyobcowanie z Kosowem i UE
W kontraście do procesu integracji istotne jest to, że Serbia jest jedynym państwem na Bałkanach Zachodnich, które nie nałożyło sankcji na Rosję, mimo intensywnych nacisków ze strony europejskiej i amerykańskiej, aby to zrobić w odwecie za działania Rosji wobec Ukrainy. Prezydent Vucic odmówił[12], argumentując, że takie działania nie leżą w interesie kraju. Doprowadziło to do załamania procesu negocjacyjnego, zwłaszcza w klastrze dotyczącym polityki zagranicznej i bezpieczeństwa UE, który dla powodzenia tego rozdziału wymaga ścisłego przestrzegania decyzji europejskich. W rzeczywistości w 2022 roku wszystkie instytucje europejskie nakłaniały Serbię do przyjęcia takich samych sankcji jak UE[13]. Na Bałkanach, w przeciwieństwie do Serbii, pozostałe państwa spoza UE, takie jak Czarnogóra i Macedonia Północna, przyjęły sankcje wobec Rosji zgodne z UE.
Minister spraw wewnętrznych Kosowa, Khilal Svekla, oskarżył ostatnio Serbię o próbę destabilizacji jego kraju pod wpływem Rosji poprzez wspieranie mniejszości serbskiej w północnym Kosowie, która zablokowała autostrady w eskalacji wielotygodniowych demonstracji[14].
Serbowie w podzielonym etnicznie mieście Mitrovica w północnym Kosowie wznieśli dodatkowe bariery we wtorek, godziny po tym, jak Serbia ogłosiła, że postawiła swoje siły zbrojne w stan najwyższej gotowości po tygodniach zwiększonego napięcia między Belgradem a Prisztiną w związku z protestami. To pierwszy raz od początku najnowszego kryzysu, kiedy Serbowie użyli załadowanych ciężarówek do zablokowania autostrad w jednym z głównych miast Kosowa.
Prawie 50 000 Serbów mieszka w północnym Kosowie i odmawia uznania administracji Prisztiny lub Kosowa jako niepodległego państwa[15]. Uważają Belgrad za swoją stolicę i chcą zachować serbskie tablice rejestracyjne. Serbia zaprzecza, że chce destabilizować sąsiednie Kosowo i twierdzi, że jedynie broni nieuznawanej mniejszości serbskiej zamieszkującej tereny dzisiejszego Kosowa.
W rezultacie Serbia coraz częściej znajduje się pomiędzy dwoma konkurującymi ze sobą rzeczywistościami. Próbuje żonglować nimi najlepiej jak potrafi. Jest krajem spoza UE, który otrzymuje najwięcej europejskich pieniędzy, zwłaszcza w sektorze energetycznym, i przyjęła porozumienia mające na celu zwiększenie jej konkurencyjności na szczeblu europejskim. Najnowszą umową w porządku chronologicznym jest ta, która daje Serbii dostęp do unijnych funduszy na badania. Dzięki tej umowie serbskie organizacje naukowo-badawcze znajdą się na równi z organizacjami z państw członkowskich UE. Ponadto przyjęto decyzję w sprawie ustanowienia sieci na rzecz zwalczania nadużyć finansowych i nieprawidłowości w zarządzaniu funduszami UE w celu poprawy wdrażania środków i procedur zapobiegania, kontroli, wykrywania i karania nieprawidłowości i nadużyć w zarządzaniu funduszami UE.
Niemniej jednak rosyjskie sąsiedztwo w żaden sposób nie maleje. Rosyjska inwazja na Ukrainę skłoniła państwa UE do przeznaczenia dodatkowych środków na rozwój relacji z sześcioma państwami bałkańskimi: Albanią, Bośnią i Hercegowiną, Kosowem, Czarnogórą, Macedonią Północną i Serbią, pomimo ich niechęci do dalszego rozszerzania UE.
Odniesienia
- http://balkanist.net/culture-as-an-instrument-of-instrumental-political-strategy-in-russia-serbia-relations/ ↑
- https://www.cfr.org/backgrounder/russias-influence-balkans ↑
- https://www.mfa.gov.rs/en/foreign-policy/bilateral-cooperation/russia ↑
- https://oec.world/en/profile/bilateral-country/srb/partner/rus?redirect=true ↑
- https://www.defensenews.com/global/europe/2022/01/03/serbia-praises-another-arms-shipment-from-russia/ ↑
- https://www.ogj.com/general-interest/article/17278484/gazprom-neft-finalizes-51-stake-in-serbias-nis ↑
- https://seenews.com/news/serbia-spends-full-amount-of-800-mln-russian-loan-for-railway-projects-591318 ↑
- https://balkaninsight.com/2014/04/30/serbia-stays-neutral-towards-ukraine-crises-dacic/ ↑
- https://www.voanews.com/a/united-states-sees-russia-humanitarian-center-serbia-spy-outpost/3902402.html ↑
- https://tass.com/defense/971755 ↑
- https://eur-lex.europa.eu/EN/legal-content/summary/stabilisation-and-association-agreement-with-serbia.html ↑
- https://apnews.com/article/russia-ukraine-politics-europe-serbia-european-union-6deaa57230993b02e7a67f57693bf7f2 ↑
- https://euobserver.com/world/156357 ↑
- https://www.aljazeera.com/news/2022/12/28/kosovo-minister-sees-russian-influence-in-growing-serbian-tension ↑
- https://www.reuters.com/world/europe/kosovo-put-detained-serb-under-house-arrest-possibly-easing-standoff-2022-12-28/ ↑
