Pomimo inwazji Rosji na Ukrainę, według Narodowego Banku Serbii, rekordowa ilość bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) w tym kraju w 2022 roku przekroczyła oczekiwania bankierów centralnych. Aleksandar Vucic, prezydent Serbii, pochwalił “wielki sukces w roku walk na Ukrainie”.
Pokazując bliskie związki Vucica z Moskwą i jego odmowę uchwalenia sankcji lub strefy zakazu lotów, aby ukarać Rosję za jej inwazję, wojna napięła stosunki między Brukselą a Belgradem. Według niektórych analityków i danych dotyczących nowych firm, obywatele rosyjscy i ukraińscy, którzy uciekli z tych krajów, oraz gwałtowny wzrost działalności firm rosyjskich w Serbii mogły przyczynić się do boomu inwestycyjnego w Serbii.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne i ich pozytywne skutki
Jednym ze sposobów, w jaki kapitał jest przemieszczany na skalę międzynarodową w celach inwestycyjnych, są bezpośrednie inwestycje zagraniczne (FDI). BIZ dzieli się na dwie kategorie: inward FDI (czyli bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarkę, lub inwestycje zagraniczne w przedsiębiorstwa rezydentów) oraz outward FDI (czyli bezpośrednie inwestycje zagraniczne za granicą, lub inwestycje rezydentów w zagraniczne podmioty zależne), które określa zasada kierunkowa, czyli kierunek przemieszczania się kapitału inwestycyjnego na linii: kraj pochodzenia – kraj przeznaczenia. W niniejszej analizie skupimy się na BIZ i pominiemy wiele innych kategorii i form.
Liczne badania teoretyczne i empiryczne oparte na doświadczeniach światowych pozwoliły ustalić wpływ BIZ na gospodarkę kraju przyjmującego. Stwierdzono, że BIZ mają znaczny potencjał rozwojowy i mogą wywoływać różnorodne efekty. Ponadto stwierdzono, że możliwości gospodarki narodowej zależą w znacznym stopniu od zdolności do wykorzystania korzystnych korzyści z BIZ, które są obecnie dostępne. Należy zauważyć, że BIZ mogą mieć negatywny wpływ na środowisko i przedsiębiorstwa krajowe.
Ze względu na związek pomiędzy nowymi inwestycjami a wzrostem gospodarczym, BIZ stanowią pożądany dodatkowy napływ zagranicznego kapitału inwestycyjnego, szczególnie dla krajów, które nie dysponują jego nadmiarem. Należy pamiętać, że oszczędności krajowe stanowią większość zasobu kapitału inwestycyjnego.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Serbii
Wysiłki rządu serbskiego mające na celu przyciągnięcie BIZ oraz osiągnięte w tym zakresie rezultaty sprawiły, że kwestia BIZ stała się niemal stałym tematem w serbskiej polityce i mediach. W zrozumieniu korelacji pomiędzy BIZ a wzrostem PKB pomogą nam dane liczbowe. Wskaźniki wzrostu gospodarczego Serbii w latach 2014-2021 przedstawiają się następująco: -1,6 procent w 2014 roku, 1,8 procent w 2015 roku, 3,3 procent w 2016 roku, 2,1 procent w 2017 roku, 4,3 procent w 2018 roku, 4,5 procent w 2019 roku, -0,9 w 2020 roku i 7,5 w 2021 roku. Napływ BIZ, jak pokazuje poniższa tabela, jest pozytywnie skorelowany.
Należy zauważyć, że inwestycje są głównym motorem ekspansji gospodarczej. Całkowite inwestycje w Serbii (publiczne, przedsiębiorstwa publiczne, lokalny sektor prywatny i zagraniczne) wynosiły średnio 17,1% (2015-2017) i 18% (2018), w porównaniu z 20,4% w Europie Zachodniej i 21% w Europie Środkowo-Wschodniej (jako udział w PKB).
Uważa się, że jedynie inwestycje zagraniczne osiągnęły rozsądny poziom. Jedna trzecia wszystkich inwestycji pochodzi z napływu BIZ netto, w porównaniu z zaledwie 7% PKB z krajowych inwestycji prywatnych. Jest to rachunek finansowy (kapitałowy) bilansu płatniczego.
Źródło: Serbski Bank Narodowy
Skład serbskich BIZ
Możliwe jest wyciągnięcie wniosków na temat struktury gospodarki danego kraju poprzez przyjrzenie się sektorowej kompozycji jego inwestycji. Struktura sektorowa gospodarki pokazuje intensywność, koncentrację i odpowiedni poziom techniczny nakładów produkcyjnych (tj. czynników niezbędnych do produkcji, takich jak praca, ziemia, kapitał, zasoby i maszyny). Ponieważ każde dobro jest produkowane przy użyciu innego poziomu maszyn i intensywności czynników produkcji, poprawa produktywności jest różna w różnych gałęziach przemysłu. Tym samym zmiany w strukturze sektorowej mają istotny wpływ na tempo wzrostu i poziom dochodów gospodarki.
Dla gospodarki serbskiej kluczowe znaczenie ma przepływ inwestycji do rolnictwa i gospodarki realnej, która faktycznie wytwarza towary i usługi, ponieważ wzrost w tych sektorach mógłby poprawić utrzymujący się słaby bilans handlowy kraju. Jednak sektorowa organizacja inwestycji w gospodarce serbskiej ujawnia utrzymujące się problemy z polityką inwestycyjną. Ponad 60% wszystkich inwestycji zagranicznych przypada na usługi, gdzie są one najbardziej skoncentrowane. Aż 26 proc. wszystkich BIZ przypada na sektor usług finansowych. Przed 2014 rokiem wkład sektora finansowego wynosił około 28 procent, co czyni go znacznie większym. Udział sektora finansowego w całości BIZ nieznacznie zmalał w wyniku napływu pracochłonnych inwestycji w ostatnich latach. Sektor usług jest jednak całkowicie zdominowany przez sektor finansowy, który stanowi około 35 proc. Jest to bardzo zbliżone do średniej światowej, która wynosi 34,3%. Jedynie w krajach najbardziej uprzemysłowionych udział usług finansowych jest znacznie wyższy i wynosi ponad 39 proc.
Czynniki te odróżniają Serbię od gospodarek globalnego Południa, gdzie usługi finansowe stanowią znacznie mniejszą część gospodarki. Liczby te nie odzwierciedlają jednak wzrostu produkcji krajowej lub produkcji zlecanej na zewnątrz do innego kraju. Ekspansja sektora usług w gospodarkach uprzemysłowionych zazwyczaj odpowiada szerokiemu outsourcingowi produkcji. Wartość jest tworzona gdzie indziej, co pozwala na potencjalny wzrost krajowego przemysłu usługowego.
Zagraniczne banki, firmy i inne organizacje gospodarcze są silnie skoncentrowane na imporcie, rynku krajowym i korzystnych stopach procentowych. Ze względu na ograniczony wkład ekonomiczny inwestycji w towary niehandlowe, centra handlowe i nieruchomości, ma to negatywny wpływ na bilans płatniczy. Trzy bardzo udane sektory – usługi finansowe, handel detaliczny i telekomunikacja – przyciągnęły znaczną część BIZ. Sugeruje to, że w tym przypadku BIZ nie przyczyniły się znacząco do poziomego lub pionowego transferu technologii i know-how w kraju przyjmującym. Sugeruje to również, że BIZ mogą zwiększać import w większym stopniu niż eksport, prowadząc do deficytu handlowego, a nie nadwyżki.
Ze względu na dominację usług i małych, pracochłonnych przemysłów, nigdy nie było znaczących inwestycji w transfer nowoczesnych technologii, maszyn czy zarządzanie produkcją. Należy jednak pamiętać, że nastąpił transfer “know how” w sektorze finansowym. Dotyczy to branży bankowej i ciągłego szkolenia menedżerów niższych szczebli. Z drugiej strony duże instytucje finansowe, firmy ubezpieczeniowe i międzynarodowe koncerny często wybierają zagranicznych menedżerów do kierowania tymi prywatnymi firmami. Firmy te następnie przenoszą swoje bieżące wysiłki badawcze za granicę, co raczej utrudnia niż wspiera rozwój “kapitału ludzkiego” w kraju przyjmującym. W przypadku serbskich menedżerów niższego szczebla można by twierdzić, że metody prowadzenia działalności finansowej w kraju i za granicą są połączone. Istnieją również spillovers handlowe, z nowym podejściem “know how” do kontaktów z konsumentami i edukacji na wszystkich poziomach. Jednak najbardziej znaczące spillovers w produkcji jeszcze nie nastąpiły.
Większość kapitału zagranicznego pochodzi z krajów UE. Włochy inwestują w przemysł samochodowy, odzieżowy i włókienniczy, a także w bankowość i ubezpieczenia (Fiat, Golden Lady, Fondiaria SAI, Intesa itp.). Stany Zjednoczone inwestują w pojemniki szklane, call center, farmaceutyki, produkcję puszek metalowych, wtórne metale nieżelazne oraz usługi architektoniczne (Valeant Pharmaceutical, NCR, LC Comgroup, Ball Corporation). Austria inwestuje w bankowość, telekomunikację, nieruchomości, mechanikę samochodową, produkcję tworzyw sztucznych i ubezpieczenia (VIP Mobile, Erste bank, Uniqa insurance, Raiffeisen bank, Porsche Holding). Grecja inwestuje głównie w bankowość (Pireus bank, Alpha bank, EFG Eurobank). Norwegia inwestuje w telekomunikację (Telenor). Niemcy są bardziej zróżnicowane, inwestują w farmaceutyki, samochody, banki komercyjne, sklepy z papierosami, domy towarowe, gazy przemysłowe, urządzenia elektryczne, obróbkę metali, silniki i generatory (Stada Hemopharm, Metro AG, Siemens AG, IGB Holding, DM Drogerie). Francja inwestuje w sektor bankowy, sprzedawców podłóg, agencje reklamowe i przemysł spożywczy (Michelin, Tarkett, BSA, Credit Agricole, Societe General, Segur Development).
Źródło: Serbski Bank Narodowy (skumulowany napływ BIZ w latach 2010-2018)
Obecne trendy w serbskich BIZ
Możemy wskazać kilka dominujących trendów BIZ w Serbii: chińskie firmy dokonały trzech znaczących inwestycji (w górnictwie i metalurgii), a także licznych inwestycji w sektorze motoryzacyjnym (Fiat, przewody, opony) oraz arabskich inwestycji w rolnictwie.
Oprócz Zijin i HBIS, Shandong Linglong Tire rozpoczął budowę fabryki w Zrenjaninie z inwestycją o wartości 1 mld euro. Fabryka opon Michelin w Pirot od wielu lat działa z zyskiem. Z pewnością fabryka FCA w Kragujevac przyciągnęła inwestycje powiązane. Chyba największą część zachęt finansowych wykorzystało pięć międzynarodowych firm przewodowych dla przemysłu motoryzacyjnego: Yura Corporation (Leskovac), Leoni (Prokuplje, Maloiite, Ni, Kraljevo), Delphi (Novi Sad), Lear Corporation (Novi Sad) i PKC Wiring Systems (Smederevo). Produkcja tych przedsiębiorstw charakteryzuje się głównie niskimi inwestycjami w sprzęt, wykorzystaniem niewykwalifikowanej pracy ręcznej oraz nierównym traktowaniem płci.
Większe znaczenie technologiczne ma fabryka części samochodowych Mei Ta w Bari. Na początku 2017 roku w pobliżu Suboticy rozpoczęła działalność zupełnie nowa fabryka Continental-Contitech. Możemy również wspomnieć o dwóch znaczących inwestycjach ZEA w sektorze rolniczym Al Dahry: zakup PKB i Rudnap (sady w Rivica i Irig). Oczywiste jest, że firmy tureckie zainwestowały w ostatnim czasie w wysoko rozwinięty wcześniej przemysł tekstylny i obuwniczy Serbii. Etihad ze Zjednoczonych Emiratów Arabskich dokonał dużej inwestycji w Air Serbia, a P&O Port Dubai ze Zjednoczonych Emiratów Arabskich przejął kontrolę nad portem w Nowym Sadzie.
Od stycznia 2018 roku Siemens przejął po stronie produkcyjnej Milanovi Engineering z Kragujevac. Właściciel tej firmy kupił 70 hektarów w zupełnie nowej strefie przemysłowej Sobovica, gdzie Siemens wybudował nowy zakład do produkcji aluminiowych nadwozi do wagonów pasażerskich, a wkrótce rozpocznie produkcję tramwajów. Siemens ma już zakład w Suboticy, gdzie produkuje generatory turbin wiatrowych.
Chociaż część produkcji FDI przeznaczona jest na rynek krajowy, większość z nich jest zorientowana na eksport. Naturalną konsekwencją jest wzrost eksportu. Kilka lat doświadczeń pokazuje, że najwięksi eksporterzy Serbii są również jej największymi importerami (np. HBIS musi importować rudę żelaza i koks, aby produkować i eksportować stal; to samo dotyczy Fiata w Kragujevac). Ponadto znaczna część produkcji przedsiębiorstw międzynarodowych jest związana z montażem. Bardziej trafne byłoby stwierdzenie, że BIZ zwiększają wolumen wymiany handlowej.
Struktura sektorowa BIZ w Serbii wskazuje, że nie są one w stanie pomóc w dogonieniu krajów rozwiniętych. Istnieje tylko kilka zaawansowanych technologicznie firm, które mogą zapewnić transfer technologii i wiedzy, a także talentów menedżerskich (np. Siemens, Continental). Widoczne są początki klasteringu i tworzenia powiązań typu upstream i downstream pomiędzy lokalnymi dostawcami a głównym (zagranicznym) przedsiębiorstwem. Jednakże, ponieważ powszechne jest, że inwestorzy zagraniczni wolą lokalizować się w pobliżu podobnych firm, widoczny jest kuszący wpływ już ustanowionych firm zagranicznych.
Istnieją jednak pewne zachęcające statystyki dotyczące zaawansowania technologicznego przyszłych BIZ. Mogą one skupić się na ICT, a także na górnictwie i sektorach pokrewnych. Wiele firm zagranicznych bada geologię Serbii, a Rio Tinto znalazło nowe złoże mineralne w pobliżu Łoźnicy (zwane Jadarit). Szacuje się, że miejsce to zawiera 135 000 milionów ton i może dostarczyć ponad 20% światowego zapotrzebowania na lit. Otwarcie kopalni planowane jest na 2023 rok.
Kolejnym obszarem, w którym drzemie potencjał, jest ICT. Bez żadnego wsparcia ze strony rządu, eksport usług ICT przewyższył ostatnio eksport kukurydzy. Utworzenie parku naukowego w Borze przy wsparciu chińskim, obecność Huawei i wielu innych firm high-tech oraz inne czynniki niewątpliwie odegrają kluczową rolę we wzroście krajowego sektora ICT.
Źródło: Baza RAS 2022 (Procent projektów finansowanych przez BIZ w podziale na sektory)
Możliwości finansowania z Unii Europejskiej
UE wspiera reformy w “krajach rozszerzenia” za pomocą pomocy finansowej i technicznej poprzez Instrument Pomocy Przedakcesyjnej (IPA). W trakcie całego procesu przystąpienia finansowanie w ramach IPA pomaga krajom budować ich potencjał, prowadząc do przyszłościowych, korzystnych zmian w regionie. Budżet IPA na lata 2007-2013 wynosił 11,5 mld euro, a jego następca, IPA II, będzie bazował na tych osiągnięciach, dysponując budżetem w wysokości 11,7 mld euro na lata 2014-2020. Obecnymi beneficjentami są Albania, Bośnia i Hercegowina, Była Jugosłowiańska Republika Macedonii, Kosowo, Czarnogóra, Serbia i Turcja. Unijne fundusze przedakcesyjne to mądra inwestycja w przyszłość krajów objętych rozszerzeniem i UE. Pomagają one beneficjentom w przeprowadzeniu reform politycznych i gospodarczych, tak aby byli oni gotowi na przyjęcie obowiązków i praw wynikających z członkostwa w UE. Reformy te powinny zapewnić lepsze możliwości i standardy porównywalne z tymi, z których korzystamy jako obywatele UE, co przyniosłoby korzyści również obywatelom innych krajów. Fundusze przedakcesyjne pomagają również UE w osiągnięciu jej własnych celów, w tym trwałego ożywienia gospodarczego, bezpieczeństwa energetycznego, transportu, ochrony środowiska i przeciwdziałania zmianom klimatu. IPA II koncentruje się na reformach w ramach parametrów określonych wcześniej sektorów. Sektory te obejmują takie kwestie jak demokracja i sprawowanie władzy, praworządność lub wzrost gospodarczy i konkurencyjność, które są bezpośrednio związane ze strategią rozszerzenia. Ta strategia sektorowa promuje zmiany strukturalne, które wspierają transformację konkretnego sektora i spełniają kryteria UE. Umożliwia ona przejście do bardziej ukierunkowanej pomocy, zapewniając skuteczność, trwałość i koncentrację na wynikach.
IPA składa się z pięciu części: Na pierwszym miejscu znajduje się wsparcie transformacji i rozwój instytucjonalny, a następnie współpraca międzynarodowa, rozwój regionalny, rozwój zasobów ludzkich i rozwój obszarów wiejskich. Do finansowania w ramach IPA kwalifikują się zarówno kraje kandydujące – Turcja, Serbia (w tym Kosowo na mocy rezolucji RB ONZ nr 1244), Czarnogóra, Była Jugosłowiańska Republika Macedonii i Islandia – jak i potencjalne kraje kandydujące – Bośnia i Hercegowina oraz Albania.
Początkowo głównymi beneficjentami współpracy humanitarnej między Serbią a UE byli uchodźcy z Bośni i Hercegowiny oraz Chorwacji, przesiedleńcy z Kosowa, osoby niepełnosprawne i dzieci pozostające na utrzymaniu. Do 2014 r. UE przekazała Serbii pomoc w łącznej wysokości 2,6 mld euro.
Wdrożono szeroki zakres inicjatyw, w tym pomoc w dziedzinie energii, transportu, reform politycznych, zarządzania lokalnego, reformy administracji publicznej, ochrony praw mniejszości, ochrony podstawowych praw człowieka, rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, współpracy regionalnej, edukacji i ograniczania ubóstwa. Indywidualnej pomocy Serbii udzieliły następujące kraje, m.in. Niemcy, Włochy, Szwecja, Norwegia, Szwajcaria, Holandia i Wielka Brytania.
Źródło: Serbski Bank Narodowy
Zwiększanie atrakcyjności BIZ w Serbii
Według indeksu reform inwestycyjnych OECD z 2010 r., Bułgaria, wraz z Chorwacją, Macedonią i Serbią, ma najbardziej rozwiniętą agencję promocji inwestycji w Europie Południowo-Wschodniej.
Samorządy lokalne i rząd serbski zainwestowały wiele czasu, pieniędzy i wysiłku (z budżetu) w przyciąganie BIZ. Rząd serbski w swoim rozporządzeniu o warunkach i metodach przyciągania inwestycji bezpośrednich określił priorytety. Są to: poziom rozwoju lokalizacji inwestycji, minimalne inwestycje od 100 000 do 500 000 euro, minimalna liczba nowych pracowników od 10 do 50 oraz maksymalne zachęty finansowe dla nowo utworzonych miejsc pracy od 3 000 do 7 000 euro. Rząd zapewnia wsparcie finansowe dla inwestycji w produkcję żywności, centra usług eksportowych ICT oraz produkcję. Samorządy lokalne również często przekazują lub dzierżawią tereny, zapewniają infrastrukturę, budują drogi dojazdowe itp. Inne elementy, które przyciągają BIZ to duża ilość żyznych gruntów rolnych, umowa o wolnym handlu z Federacją Rosyjską i koszty transportu, oprócz zachęt i wytycznych, które rząd serbski ustanowił dla firm zagranicznych.
Rząd serbski ustanowił następujące organizacje w celu promowania eksportu i napływu BIZ: Serbska Agencja Rozwoju (RAS – SIEPA); Fundusz Rozwoju Republiki Serbii; Serbska Agencja Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw i Przedsiębiorczości; Agencja Kredytów Eksportowych i Ubezpieczeń Republiki Serbii.
Serbska Agencja Rozwoju ułatwia komunikację z potencjalnymi serbskimi podwykonawcami i pomaga międzynarodowym inwestorom w wyborze odpowiednich możliwości inwestycyjnych. Wzrost relacji inwestycyjnych ma kluczowe znaczenie dla serbskiej gospodarki. Jej pozytywny wpływ na politykę zatrudnienia w kraju jest kluczowym elementem korzyści społecznych. Jednocześnie inicjatywy Agencji pomagają serbskim firmom w zwiększeniu konkurencyjności. RAS-SIEPA organizuje spotkania zagranicznych firm poszukujących partnerów w serbskiej gospodarce. Ponadto organizacja udziela serbskim firmom wsparcia finansowego na udział w międzynarodowych targach za granicą.
Fundusz Rozwoju Republiki Serbii został utworzony w celu promowania rozwoju gospodarczego i regionalnego, wspierania tworzenia małych i średnich przedsiębiorstw oraz zwiększania konkurencyjności krajowych organizacji handlowych.
Wyspecjalizowaną organizacją finansową wspierającą strategię eksportową Serbii jest Agencja Kredytów Eksportowych i Ubezpieczeń Republiki Serbii. Do głównych obszarów zainteresowania Agencji należy ubezpieczenie towarów przeznaczonych na eksport, udzielanie gwarancji, faktoring, forfeiting, doradztwo i pomoc techniczna dla eksporterów. Serbscy przedsiębiorcy są zainteresowani tą działalnością, ponieważ poprawia ona pozycjonowanie serbskich produktów na rynkach światowych.
Małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) mogą uzyskać pomoc od Serbskiej Agencji Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw oraz Przedsiębiorczości. Organizuje ona seminaria dla MŚP w celu poinformowania ich o aktualnym prawodawstwie związanym z biznesem oraz o możliwościach wsparcia finansowego UE w celu poprawy ich konkurencyjności.
Wyspecjalizowaną organizacją finansową wspierającą serbską strategię eksportową jest Agencja Kredytów Eksportowych i Ubezpieczeń Republiki Serbii. Do głównych obszarów zainteresowania Agencji należy ubezpieczenie towarów przeznaczonych na eksport, udzielanie gwarancji, faktoring, forfeiting, doradztwo i pomoc techniczna dla eksporterów. Serbscy przedsiębiorcy są zainteresowani tą działalnością, ponieważ poprawia ona pozycjonowanie serbskich produktów na rynkach światowych.
Wniosek
Inwestycje są głównym motorem wzrostu gospodarczego w każdym kraju. Jego głównym źródłem są oszczędności krajowe, ale jest on również finansowany przez inwestycje zagraniczne. Dlatego kraje, które mają wystarczająco dużo pieniędzy, dążą do przyciągnięcia większej ilości inwestycji zagranicznych, a kraje, którym brakuje kapitału inwestycyjnego, mają inny cel. Rząd serbski ciężko pracował we wszystkich dziedzinach – prawnej, administracyjnej, finansowej i politycznej – aby przyciągnąć BIZ. Udało się osiągnąć wiele celów, w tym wzrost zatrudnienia, aktywności gospodarczej i wielkości handlu. Początkowe konsekwencje obecności BIZ są bardziej złożone i dynamiczne. Czy przy obecnych niskich poziomach oszczędności i inwestycji krajowych można oczekiwać więcej?
Referencje
http://www. kombeg.org.rs/Slike/CeEkonPolitikaPrestrIRazvoj/2015/avgust/Investicije%202015.pdf
Kordić, Ninela: Atraktivnost Srbije za privlačenje stranih investicija, Singidunum, Beograd, 2011
http://ekfak.kg.ac.rs/sites/default/files/Doktorske/DoktorskeDisertacije/Olgica%20 Nestorovic.pdf
https://rosalux.rs/wp-content/uploads/2022/04/108_foreign_direct_investments_in_serbia_ivan_radenkovic_rls_2016.pdf
https://neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu/enlargement-policy/serbia_en
http://ea21journal.world/wp-content/uploads/2022/02/ea-V169-01.pdf
https://nbs.rs/sr_RS/indeks/
https://www.lloydsbanktrade.com/en/market-potential/serbia/investment
https://www.slobodnaevropa.org/a/srbija-strane-investicije-rekord/32199065.html
https://www.mining-technology.com/news/newsrio-tinto-signs-mou-with-serbia-to-develop-jadar-lithium-borate-project-5881303/
http://ras.gov.rs/en
https://fondzarazvoj.gov.rs/cir
