Analiza słowackiego drenażu mózgów: Wyzwania, odpowiedzi i perspektywy na przyszłość

1. Wprowadzenie

Drenaż mózgów – emigracja wykwalifikowanych specjalistów w celu poszukiwania możliwości pracy za granicą w innym kraju – stał się w ostatnich dziesięcioleciach poważnym wyzwaniem dla krajów Europy Środkowo-Wschodniej^[1]–[2], a Słowacja nie jest wyjątkiem od tego zjawiska. Po przejściu od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej i późniejszym przystąpieniu do Unii Europejskiej w 2004 r., Słowacja była świadkiem bezprecedensowej fali emigracji, szczególnie wśród młodych, wykształconych specjalistów. Zjawisko to spowodowało niedobory siły roboczej w kluczowych sektorach, w szczególności w opiece zdrowotnej, edukacji i technologii informacyjnej, jednocześnie pogłębiając różnice regionalne w kraju.

Ekonomiczne skutki tego drenażu mózgów są ogromne. Szacuje się, że utrata jednej osoby z wyższym wykształceniem może kosztować kraj 2,8 miliona euro w ciągu jej życia^[3]. Dla narodu dążącego do przejścia z niedawno rozwiniętej gospodarki opartej na produkcji do gospodarki skoncentrowanej na innowacjach, zatrzymywanie i przyciąganie talentów jest nie tylko ważne – jest niezbędne. Przyczyny drenażu mózgów na Słowacji są wielopłaszczyznowe, a sprostanie temu wyzwaniu stało się kluczowym celem zarówno dla decydentów, organów rządowych, jak i społeczeństwa obywatelskiego^[4]

W następnych sekcjach zbadamy dane, aby zrozumieć proporcje tego zjawiska, przeanalizujemy wysiłki rządu i sektora prywatnego w celu sprostania temu wyzwaniu oraz zbadamy odpowiednie studia przypadków.

2. Kwantyfikacja słowackiej “diaspory”

Słowacja, członek UE od 2004 r., graniczy z Polską, Ukrainą, Węgrami, Austrią i Czechami. Od czasu przystąpienia Słowacji do Unii Europejskiej, wzorce mobilności obywateli Słowacji uległy znacznym zmianom. Ponieważ niniejsza analiza odnosi się do zjawiska drenażu mózgów, skupimy się głównie na przemieszczaniu się słowackich studentów.

W 2016 r. około 17% słowackich studentów studiowało na uniwersytetach za granicą, podczas gdy średnia UE wynosiła 4%^[5]. Słowaccy studenci na czeskich uniwersytetach zazwyczaj pochodzą z wysoko wykształconych rodzin z klasy średniej i wyższej^[6]. Korzystają oni z lepszych warunków socjalnych i finansowych w porównaniu do swoich czeskich i słowackich rówieśników, w tym wyższych miesięcznych dochodów i mniejszej potrzeby pracy podczas studiów. Słowaccy doktoranci często wyrażają jednak niechęć do powrotu na Słowację lub pozostania w Czechach po zakończeniu edukacji, ale wolą przenieść się do krajów Europy Zachodniej i Północnej. Łącznie około 60% młodych Słowaków rozważa przeprowadzkę za granicę^[7]

Na poniższym wykresie widać, że liczba Słowaków mieszkających w Czechach znacznie spadła w czasie pandemii, prawdopodobnie sygnalizując powrót do domu dzięki telepracy / inteligentnej pracy i nauczaniu na odległość. Niemniej jednak od 2021 r. obywatele Słowacji zaczęli ponownie przeprowadzać się do Czech.

Liczba Słowaków pracujących w Czechach również stopniowo rosła – w 2023 r. przekroczyła 240 000, podwajając się w ciągu ostatniej dekady. Prawie 10% populacji mieszka za granicą – dwukrotnie więcej niż w innych krajach OECD. Ta znacząca obecność w czeskiej sile roboczej sugeruje, że dla wielu z nich przeprowadzka nie jest tylko tymczasową pogonią za lepszymi możliwościami edukacyjnymi w pobliżu, ale świadomą decyzją o rozpoczęciu kariery i zbudowaniu życia z dala od Słowacji.

Według ostatniego spisu ludności, blisko 300 000 osób zarejestrowanych w ostatnim spisie ludności Słowacji może w rzeczywistości nie mieszkać w tym kraju. Rozbieżność ta wynika z powszechnych praktyk wśród Słowaków, takich jak niezgłaszanie ekspatriacji, utrzymywanie oficjalnego adresu na Słowacji lub cotygodniowe dojazdy do pracy do sąsiednich krajów, takich jak Austria czy Węgry.

Ten brak dokładnych danych komplikuje wysiłki zmierzające do zmierzenia pełnego wpływu drenażu mózgów/emigracji i oceny, czy Słowacja doświadcza trwałej utraty najbardziej utalentowanych osób. Bez jasnych informacji na temat tego, ilu Słowaków mieszka za granicą i jak długo tam przebywają, zrozumienie prawdziwej skali problemu pozostaje wyzwaniem dla decydentów.

Wskaźnik Funduszu na rzecz Pokoju dotyczący ucieczki ludzi i drenażu mózgów uwzględnia ekonomiczny wpływ przemieszczania się ludzi (z powodów ekonomicznych lub politycznych) oraz konsekwencje, jakie może to mieć dla rozwoju kraju. Wskaźnik ten jest dostępny od 2006 r. i, jak pokazano na poniższym wykresie, tendencja spadkowa na Słowacji sygnalizuje, że wzrost w ciągu ostatnich 4-5 lat jest koniunkturalny. W związku z tym możemy stwierdzić, że chociaż zjawisko to pozostaje niepokojące, wdrożona polityka i stopniowy rozwój słowackiej gospodarki przyczyniają się do stopniowej poprawy sytuacji.

3. Motywy relokacji za granicę

Emigracja młodzieży ze Słowacji charakteryzuje się mieszanką migracji tymczasowych i długoterminowych, przy czym wielu młodych Słowaków rozważa wyjazd, choć tylko mniejszość planuje pozostać za granicą na stałe[8]. Badania wskazują, że duża część Słowaków studiujących lub pracujących za granicą jest otwarta na powrót w ciągu kilku lat^[8]. Jednak niejednoznaczna natura tej migracji – ani całkowicie stała, ani tymczasowa – doprowadziła do ograniczonych reform strukturalnych, ponieważ decydenci często mają nadzieję, że powracający migranci uzupełnią kapitał ludzki bez znaczących inwestycji.

Podczas gdy młodzi Słowacy emigrują do różnych krajów w Europie i poza nią, w tym do Austrii, Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii, a nawet Stanów Zjednoczonych, Republika Czeska wyróżnia się jako główny cel podróży. Ze względu na bliskość geograficzną i kulturową, wspólny język i możliwość bezpłatnego studiowania na renomowanych uniwersytetach, Czechy stały się naturalnym wyborem dla wielu słowackich studentów. W rzeczywistości około 70% Słowaków studiujących za granicą wybiera Czechy, a najpopularniejszymi lokalizacjami są Praga i Brno^[9]

Względy ekonomiczne od dawna są kluczowym czynnikiem motywującym Słowaków, zwłaszcza młodych studentów, do migracji na zachód, a wielu wykwalifikowanych pracowników wybiera Austrię lub Niemcy w poszukiwaniu lepiej płatnej pracy. Utrzymujące się wyzwania społeczno-gospodarcze Słowacji, w szczególności nierówności regionalne, wyraźnie kontrastują z wynikami jej sąsiadów. Nawet dla tych, którzy znajdą pracę na Słowacji, zalety życia za granicą są trudne do zignorowania. Słowacja ma stosunkowo niski średni dochód i chociaż ceny na Słowacji są o około 10% niższe niż średnia UE, koszty utrzymania pozostają wysokie w porównaniu do zarobków. Oddalone o zaledwie kilka godzin drogi Czechy oferują wyższą siłę nabywczą, lepsze płace i korzystniejszy rynek pracy, co czyni je coraz bardziej atrakcyjnym miejscem dla Słowaków poszukujących lepszych standardów życia.

Poniższy wykres ilustruje różnice w wynagrodzeniach, które napędzają emigrację. W 2023 r. średni roczny dochód na Słowacji wynosił 29 838,00 USD, czyli mniej niż połowę 67 431,00 USD w Austrii lub 62 473,00 USD w Niemczech. Podkreśla to, w jaki sposób wyższe płace w krajach sąsiednich zachęcają słowackich specjalistów do emigracji, szczególnie w dziedzinach, w których popyt jest wysoki, takich jak IT i inżynieria.

Głównym wskaźnikiem związanym ze zjawiskiem drenażu mózgów jest stopa bezrobocia wśród młodych osób. Według Banku Światowego na Słowacji stopa bezrobocia wśród młodzieży (w wieku 15-24 lat) wynosi 19,4%, przy czym jest ona jeszcze wyższa w słabszych gospodarczo regionach wschodnich, z których pochodzi znaczna część młodych emigrantów. Dla kontrastu, Czechy, wraz z Polską, od kilku lat cieszą się jedną z najniższych stóp bezrobocia w UE (odpowiednio 8,3% i 11,6%), a tamtejsze firmy w coraz większym stopniu polegają na zagranicznych pracownikach, w tym Słowakach. Jak pokazano na poniższym wykresie, stopa bezrobocia młodzieży na Słowacji podąża za koniunkturą gospodarczą i wzrasta w związku z kryzysem w 2008 r. i pandemią w 2020 r.

Nierówności regionalne na Słowacji pogłębiają ten problem. Podczas gdy Bratysława skorzystała z bezpośrednich inwestycji zagranicznych i funduszy UE, regiony takie jak Preszów i Koszyce borykają się z wyższym bezrobociem i ograniczonymi perspektywami zatrudnienia, co napędza migrację wewnętrzną i zewnętrzną. Ta regionalna dysproporcja jeszcze bardziej centralizuje talenty w stolicy, pozostawiając inne regiony zmagające się z wyludnieniem i stagnacją gospodarczą. Poniższa mapa ilustruje tę sytuację, gdzie bezrobocie wśród słowackiej młodzieży (15-29 lat) spada w kierunku zachodnim.

Innym aspektem, który należy wziąć pod uwagę, jest jakość instytucji i stan demokracji. Pomimo zarzutów o znaczną utratę talentów i rzekomy drenaż mózgów skorelowany z przywództwem populistycznych postaci, takich jak Robert Fico^[10], Słowacja wykazuje długoterminowe oznaki poprawy. Podczas gdy niektóre dane podkreślają obawy dotyczące liczby Słowaków studiujących lub pracujących za granicą, szerszy obraz sugeruje bardziej złożoną rzeczywistość, w której wielu obywateli decyduje się pozostać lub wrócić, przyczyniając się do rozwoju kraju. Co więcej, kilka indeksów opracowanych przez niezależne instytucje przedstawia inny scenariusz dla słowackiego społeczeństwa obywatelskiego. Przykłady obejmują indeksy Varieties of Democracydla korupcji politycznej, odpowiedzialności rządu, demokracji liberalnej, demokracji wyborczej i wolności słowa; lub indeksy wolności obywatelskich i praw politycznych Freedom House. Na poniższym wykresie przedstawiono indeks praworządności Banku Światowego.

Błędne przedstawianie zjawiska „drenażu mózgów” niesie ryzyko utrwalenia szkodliwego cyklu poprzez wzmacnianie przekonań o długotrwałej stagnacji lub upadku, co może nieumyślnie pogłębić sam problem, na który próbuje zwrócić uwagę. Przekaz medialny odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu opinii publicznej i wpływaniu na indywidualne decyzje, szczególnie wśród młodych osób. Skupienie się na anegdotycznych relacjach z emigracji lub sensacyjnych narracjach bez zniuansowanej interpretacji danych grozi stworzeniem wyolbrzymionego poczucia kryzysu, wzmacniając dychotomię wykwalifikowanych wyjeżdżających i niewykwalifikowanych pozostających^[11]. To z kolei może zniechęcić potencjalnych powracających lub skłonić innych do rozważenia wyjazdu, jeszcze bardziej potęgując wyzwania stojące przed Słowacją.

4. Inicjatywy mające na celu przeciwdziałanie drenażowi mózgów

Pomimo znaczących konsekwencji ekonomicznych odpływu młodych talentów, słowackie rządy powoli zajmują się tą kwestią. Ostatnio pojawiły się inicjatywy mające na celu zachęcenie Słowaków do powrotu do kraju, zarówno z instytucji publicznych, jak i sektora prywatnego^[12]. Inicjatywy i reformy można podzielić na trzy główne kategorie: 1) reformy edukacji; 2) rozwój regionalny i gospodarczy; oraz 3) programy powrotu.

Niegdyś jeden z najmłodszych krajów Europy, Słowacja stoi obecnie w obliczu szybkiego starzenia się, a prognozy sugerują utratę miliona osób w wieku produkcyjnym do 2060 r.^[13] Zmiana ta jest potęgowana przez niski współczynnik dzietności, znaczną część urodzeń odbywających się za granicą oraz niepewną liczbę ludności z powodu niekompletnych danych dotyczących emigracji.

Jedną z najbardziej znaczących inicjatyw wdrożonych przez słowacki rząd był program “Návrat Domov” (Powrót do domu)^[14], w ramach którego w latach 2015-2018 przeznaczono 3 mln euro na przyciągnięcie młodych talentów. Niedawno rozszerzono inicjatywy w ramach Planu Odbudowy i Odporności, przeznaczając 106 mln euro na zatrzymywanie i przyciąganie talentów, w tym stypendia dla osiągających dobre wyniki studentów krajowych i zagranicznych oraz strategie utrzymywania kontaktów z diasporą. Ponadto rząd dąży do umiędzynarodowienia szkolnictwa wyższego i zwiększenia możliwości zarówno dla słowackich, jak i zagranicznych studentów, aby zachęcić do transgranicznej mobilności akademickiej. Pomimo tych kroków, kwestie systemowe, takie jak niewystarczające finansowanie badań i rozwoju oraz ograniczone możliwości kariery w porównaniu z krajami sąsiednimi, nadal zniechęcają wielu do powrotu.

Wysiłki mające na celu odwrócenie odpływu talentów mają na celu sprowadzenie co najmniej 40 000 Słowaków mieszkających za granicą. Nowo utworzony słowacki organ ds. badań i innowacji, VAIA, potraktował tę kwestię priorytetowo. Urząd ds. Badań i Innowacji (VAIA) jest organizacją działającą w ramach Biura Wicepremiera Słowacji, utworzoną w 2021 roku. Jako realizator komponentu 9 Planu odbudowy i zwiększania odporności, VAIA jest odpowiedzialna za reformę zarządzania, oceny i wspieranie nauki, badań i innowacji na Słowacji. Wysiłki VAIA są również zgodne z krajową strategią na rzecz badań, rozwoju i innowacji 2030, która określa główne cele i priorytety Słowacji w tych dziedzinach.

Niemniej jednak, aby osiągnąć cel VAIA w postaci 40 000 powracających do ojczyzny, Słowacja musi zapewnić praktyczne zachęty do powrotu do kraju. Propozycje obejmują ulgi podatkowe dla przedsiębiorców, niskooprocentowane kredyty hipoteczne dla osób kupujących dom po raz pierwszy oraz dotacje na opiekę nad dziećmi – środki, które rozwiązałyby zarówno wyzwania finansowe, jak i społeczne. Czerpiąc inspirację z polityki Węgier, Słowacja może również rozważyć zwolnienia z podatku dochodowego dla większych rodzin, aby przeciwdziałać spadkowi demograficznemu, ponieważ od 2021 r. w kraju odnotowuje się więcej zgonów niż urodzeń.

W rzeczywistości kluczowe znaczenie mają realne zachęty, aby skłonić obywateli do relokacji.^[15]. W szczególności Słowacja powinna skoncentrować się na reformach strukturalnych, które przyniosą korzyści całej gospodarce w perspektywie długoterminowej, zwłaszcza ukierunkowanych na innowacyjne sektory, które oferują lepsze możliwości dla młodych talentów. Przykładowo, inwestycje infrastrukturalne, wspierane przez fundusze strukturalne UE, zmodernizowały transport, łączność szerokopasmową i obiekty użyteczności publicznej w regionach takich jak Preszów i Koszyce, czyniąc je bardziej atrakcyjnymi dla firm i mieszkańców. Dodatkowo, w celu decentralizacji działalności gospodarczej z Bratysławy, parki technologiczne i centra innowacji, takie jak klaster IT w Koszycach, tworzą wysokiej jakości możliwości zatrudnienia w innych regionach. Dodatkowo, program Slovak Professionals Abroad służy jako platforma dla Słowaków za granicą, aby uzyskać dostęp do ofert pracy, uczestniczyć w wydarzeniach networkingowych i otrzymywać wsparcie w zakresie relokacji, jednocześnie angażując powracających w inicjatywy wymiany wiedzy w celu wyeliminowania luk w krytycznych sektorach.

Jednym z godnych uwagi przykładów z sektora prywatnego jest TITANS,^[16] słowacka platforma dla firm do zatrudniania freelancerów IT. Poprzez warsztaty i współpracę z instytucjami akademickimi, TITANS ma na celu pokazanie, że wysokiej jakości projekty IT i satysfakcjonujące możliwości kariery są już dostępne na Słowacji, również poprzez pracę zdalną

5. Wnioski

Rozwiązanie problemu drenażu mózgów wymaga holistycznego podejścia, które zajmie się jego podstawowymi przyczynami, jednocześnie tworząc środowisko sprzyjające zatrzymywaniu i repatriacji talentów. W przypadku Słowacji wiąże się to z zajęciem się różnicami w wynagrodzeniach, poprawą warunków pracy w kluczowych sektorach, takich jak opieka zdrowotna, oraz wspieraniem rozwoju regionalnego w celu zmniejszenia wewnętrznych nierówności. Kluczowe znaczenie mają inwestycje w edukację i innowacje. Usprawniając swój system szkolnictwa wyższego oraz wspierając badania i przedsiębiorczość, Słowacja może stworzyć możliwości, które zatrzymają jej najzdolniejsze umysły.

Współpraca regionalna w ramach UE oferuje dodatkowe możliwości. Słowacja może współpracować z sąsiednimi krajami w celu opracowania wspólnych inicjatyw, które podejmą wspólne wyzwania. Ostatecznie, powrót wykwalifikowanych osób – również poprzez nowe możliwości telepracy/uczenia się na odległość – może mieć efekt transformacyjny. Poza wkładem ekonomicznym, pokolenie młodych Słowaków z globalnym doświadczeniem i wiedzą specjalistyczną mogłoby ponownie zapuścić korzenie w swojej ojczyźnie, napędzając wzrost gospodarczy.

Odniesienia

1. Daniela Bobeva, “Brain Drain from Central and Eastern Europe”, MPRA Paper, MPRA Paper, 1997, https://ideas.repec.org//p/pra/mprapa/61505.html. ↑
2. Solon Ardittis, “The New Brain Drain from Eastern to Western Europe”, The International Spectator, 1 stycznia 1992 r., https://doi.org/10.1080/03932729208457963. ↑
3. Zuzana Palovic, “Homeward Bound? Slovakia’s Battle to Reverse Its Brain Drain”, CEPA, 7 grudnia 2023 r., https://cepa.org/article/homeward-bound-slovakias-battle-to-reverse-its-brain-drain/. ↑
4. Palovic. ↑
5. Jules Eisenchteter, “Slovakia Faces Tough Choices as Youth Continues to Leave”, Balkan Insight (blog), 17 listopada 2022 r., https://balkaninsight.com/2022/11/17/slovakia-faces-tough-choices-as-youth-continues-to-leave/. ↑
6. Jakub Fischer i Hana Lipovská, “BRAIN DRAIN – BRAIN GAIN: SLOVAK STUDENTS AT CZECH UNIVERSITIES”, Journal on Efficiency and Responsibility in Education and Science 8, no. 3 (24 November 2015): 54–59, https://doi.org/10.7160/eriesj.2015.080301. ↑
7. Marián Koreň, “Half of Young, Educated Slovaks Look to Escape Country”, Euractiv, 9 lipca 2021 r., https://www.euractiv.com/section/politics/short_news/half-of-young-educated-slovaks-look-to-escape-country/. ↑
8. Eisenchteter, “Słowacja stoi przed trudnymi wyborami, ponieważ młodzież nadal wyjeżdża”. ↑
9. Martina Chrancokova, Gabriel Weibl i Dusana Dokupilova, “The Brain Drain of People from Slovakia”, Economic and Social Development: Book of Proceedings, 2020, 320-29. ↑
10. Ladka Bauerova, “Slovakia’s Brain Drain “Picks up Pace” under Populist Leader Robert Fico”, The Observer, 30 marca 2024 r., sek. Wiadomości ze świata, https://www.theguardian.com/world/2024/mar/30/slovakia-brain-drain-populist-leader-robert-fico. ↑
11. Blerina Gjerazi, “Wpływ mediów na postrzeganie drenażu mózgów: An In-Depth Examination of Framing Dynamics”, European Journal of Humanities and Social Sciences 4, nr 1 (29 lutego 2024): 59–66, https://doi.org/10.24018/ejsocial.2024.4.1.523. ↑
12. N.D., “Turning Slovakia’s Brain Drain into Brain Gain”, The Slovak Spectator, 6 kwietnia 2021 r., https://spectator.sme.sk/opinion/c/turning-slovakias-brain-drain-into-brain-gain. ↑
13. Tim Judah, “Słowacja: Getting Old Fast”, Balkan Insight (blog), 27 stycznia 2022 r., https://balkaninsight.com/2022/01/27/slovakia-shows-signs-of-ageing/. ↑
14. Fischer i Lipovská, “BRAIN DRAIN – BRAIN GAIN”. ↑
15. Karin Mayr i Giovanni Peri, “Brain Drain and Brain Return: Theory and Application to Eastern-Western Europe”, The B.E. Journal of Economic Analysis & Policy 9, nr 1 (10 listopada 2009 r.), https://doi.org/10.2202/1935-1682.2271. ↑
16. TITANS, “Projekty IT w TITANS motywują studentów”, TITANS.SK (blog), 15 stycznia 2024 r., https://www.titans.sk/en/blog/it-projects-at-titans-convince-students-to-stay-in-slovakia. ↑