Zanieczyszczenie, jakość powietrza i, szerzej, reakcja na zmiany klimatu stanowią wyzwanie dla stabilności i bezpieczeństwa regionu Bałkanów. Kruchość środowiska w regionie w połączeniu z krytycznymi kwestiami społeczno-gospodarczymi sprawiają, że istnieje obawa, że transformacja energetyczna na Bałkanach Zachodnich nie będzie przesądzona. W obliczu tego scenariusza w listopadzie 2020 r. uruchomiono Zieloną Agendę dla Bałkanów Zachod nich, powiązaną z Planem gospodarczym i inwestycyjnym dla Bałkanów Zachodnich, która ma na celu wspieranie krajów bałkańskich w przyjmowaniu środków łagodzących emisje gazów cieplarnianych i zanieczyszczenie powietrza[1]
Problem zanieczyszczenia powietrza jest priorytetem dla regionu: Bałkańskie miasta należą do najbardziej zanieczyszczonych w Europie[2]. Z wielu stron wskazuje się również, że przyjęcie środków w sferze środowiskowej nie może być jednostronne: procesy decyzyjne dotyczące reagowania na zmiany klimatu – a zwłaszcza rozwiązania i praktyki adaptacyjne – muszą negocjować między odgórnymi rozwiązaniami instytucjonalnymi, wskazówkami naukowymi i oddolnymi ścieżkami partycypacyjnymi.
W złożonym kontekście społecznym, gospodarczym i politycznym ochrona środowiska była ostatnio jednym z głównych obszarów, w których społeczeństwom obywatelskim na Bałkanach Zachodnich udało się sprawić, że ich głos został usłyszany na szczeblu politycznym. Doświadczenia, które pojawiły się wokół tej kwestii, czasami przybierają wymiar lokalny, czasami regionalny, a rzadziej ponadnarodowy, potencjalnie oferując formy współpracy i wymiany między krajami.
Zanieczyszczenie na Bałkanach Zachodnich
Jakość powietrza stanowi jedno z największych wyzwań dla zdrowia ludzkiego w związku z rosnącą globalną presją na urbanizację i industrializację w wielu krajach. Ludność Bałkanów Zachodnich jest narażona na najbardziej zanieczyszczone powietrze w Europie, często czterokrotnie przekraczające limity określone w wytycznych UE[3]. Koszty ludzkie i finansowe dla zdrowia są ogromne. Choć trudno jest opracować lub uzyskać dostęp do wiarygodnych i kompleksowych danych na ten temat, przedwczesne zgony spowodowane emisjami na Bałkanach Zachodnich wyniosły 1 250 w 2016 r. (w tym 570 w Serbii); przypadki zapalenia oskrzeli spowodowane emisjami z elektrowni węglowych odnotowano 2 023 wśród dzieci i 8 516 wśród dorosłych, a wydatki na zdrowie publiczne w regionie wyniosły 3,6 mld euro rocznie[4]
Suma różnych przyczyn zanieczyszczeń na Bałkanach Zachodnich odnosi się głównie do stosowania niskiej jakości paliw stałych (drewna i węgla), obecności starych i przestarzałych obiektów przemysłowych i pojazdów, znacznego udziału energii elektrycznej wytwarzanej w elektrowniach cieplnych (opalanych węglem), udziału emisji z dużych obiektów energetycznego spalania i ogrzewania gospodarstw domowych. Chociaż kraje Bałkanów Zachodnich monitorują jakość powietrza zgodnie z przepisami UE, ich systemy monitorowania są często niewystarczające.
Biorąc pod uwagę wyzwania związane ze zmianami klimatu, jedną z najbardziej złożonych kwestii dla regionu Bałkanów Zachodnich jest reforma sektora energetycznego, który przyczynia się do dwóch trzecich emisji gazów cieplarnianych[5]. Podczas gdy istnieje pilna potrzeba uwolnienia się od paliw kopalnych i dywersyfikacji źródeł energii, tylko Albania przoduje pod względem wykorzystania energii wodnej, podczas gdy inne kraje Bałkanów Zachodnich są nadal w dużym stopniu uzależnione od węgla[6].[Ponadto elektrownie węglowe w regionie w dużym stopniu przyczyniają się do zanieczyszczenia środowiska, emitując 20 razy więcej dwutlenku siarki i cząstek stałych niż elektrownie węglowe w UE,[7] ze względu na obecność starych i nieefektywnych elektrowni i elektrociepłowni, hut, przemysłu (takiego jak cementowy, rafineryjny, wydobywczy i chemiczny).
W ramach wsparcia IPA kraje regionu współpracują z Europejską Agencją Środowiska (EEA) i są częścią Europejskiej Sieci Informacji i Obserwacji Środowiska (Eionet)[8] obejmującej takie tematy jak: a) zanieczyszczenie powietrza, transport i zanieczyszczenia przemysłowe, b) wpływ zmian klimatu – podatność i adaptacja, c) wpływ zmian klimatu – łagodzenie i energia.
Jednak tylko kilka krajów bałkańskich jest w stanie opracować i dostarczyć dane wymagane przez Eionet (Macedonia Północna i Serbia). Przykładowo, zbieranie danych dotyczących pyłu zawieszonego w powietrzu (PM10) ze stacji waha się od 12% w Albanii do 99,5% w Macedonii Północnej[9]
Trudności w gromadzeniu i ocenie danych są również widoczne w odniesieniu do historycznych raportów (dostępnych od 1990 r.) dotyczących emisji różnych zanieczyszczeń w ramach przystąpienia do Konwencji w sprawie transgranicznego zanieczyszczenia powietrza (CLRTAP) (obowiązek określony w art. 8): Albania, Serbia i Macedonia Północna wydają się być najbardziej zaawansowanymi krajami, podczas gdy Bośnia i Hercegowina nie posiada wykazu emisji zanieczyszczeń[10]
Na podstawie analizy (dane z Eionet – Europejskiej Sieci Informacji i Obserwacji Środowiska) przeprowadzonej przez Wspólne Centrum Badawcze[11], poniżej przedstawiono kilka wykresów, które wyraźnie podkreślają stan ogólnej niestabilności środowiska w regionie Bałkanów.
Mapy przedstawiają przestrzenny wymiar stężenia różnych zanieczyszczeń, szczególnie widoczny na niektórych obszarach Bośni i Hercegowiny, Serbii, Macedonii Północnej i Kosowa.
Rysunek 1
Źródło: Przewlekłe zanieczyszczenie węglem, 2019[12]
Rysunek 2
Źródło: Komisja Europejska, 2020[13]
Rysunek 3
Źródło: Światowa Organizacja Zdrowia, 2016 r
Obecność szesnastu elektrowni węglowych w regionie Bałkanów przyczynia się do znacznego napływu zanieczyszczeń16 (np. dwutlenku siarki, tlenku azotu i pyłu PM10), co ilustruje mapa obok. W szczególności emisje dwutlenku siarki i pyłu PM10 z elektrowni w regionie są odpowiednio 10 i 16 razy wyższe niż średnie emisje z elektrowni w UE.
Rysunek 4
Źródło: Europe Beyond Coal, 2019[14]
W 2017 r. połowa emisji dwutlenku siarki z elektrowni węglowych w regionie została wyprodukowana w Serbii; z drugiej strony udział PM10 jest podzielony między Serbię (36%), Bośnię i Hercegowinę (30%) oraz Kosowo (24%). Wysokie stężenie dwutlenku siarki w Serbii oraz Bośni i Hercegowinie wynika z emisji z elektrowni cieplnych wykorzystujących niskiej jakości węgiel brunatny o wysokiej zawartości siarki oraz z działalności przemysłowej w sektorze energetycznym, produkcji żywności, chemicznym i wydobywczym.
W oparciu o badanie 13 największych miast na Bałkanach Zachodnich[15], zanieczyszczenia pochodzenia transgranicznego/międzynarodowego wydają się być średnio głównym źródłem geograficznym (40%) PM2,5 w analizowanych miastach, a następnie emisje z obszaru mobilności metropolitalnej (19%) i emisje pochodzenia krajowego (16%). Oznacza to, że emisje regionalne ze względu na bliskość geograficzną w większym stopniu przyczyniają się do zanieczyszczenia, a same środki reagowania miasta mogą nie być głównym rozwiązaniem. Z kolei emisje krajowe mają większy wpływ w Serbii oraz Bośni i Hercegowinie, a mniejszy w Kosowie i Czarnogórze.
Rysunek 5
Źródło: Komisja Europejska, 2020[16] (odsetek obszarów geograficznych dotkniętych oddziaływaniem PM2,5)
Działalność produkcyjna, która ma największy wpływ na poziom PM2,5 w badanych miastach, to energetyka (29%) (szczególnie w przypadku miast w Serbii, Kosowie i Bośni i Hercegowinie), ogrzewanie budynków mieszkalnych (16%) (szczególnie w Czarnogórze, w Podgoricy, oraz w Serbii, w Niszu) i rolnictwo (19%) (np. w Bośni i Hercegowinie, w Banja Luce). Wpływ spalania przemysłowego i procesów przemysłowych jest najwyższy (11%) w Macedonii Północnej (w Skopie) i Serbii (Subtica). Natomiast ruch drogowy ma ogólnie znacznie mniejszy wpływ (6%).
Rysunek 6
Źródło: Komisja Europejska, 2020[17] (Resid comb = spalanie w gospodarstwach domowych, Ind comb = spalanie w przemyśle, Ind proc = procesy przemysłowe, Extr ff = wydobycie paliw kopalnych, Oth mob = inne źródła mobilne, Agric = rolnictwo)
W oparciu o wskazania europejskiej dyrektywy w sprawie jakości powietrza[18], która określa jasne wskaźniki monitorowania, kraje Bałkanów Zachodnich znajdują się w bardzo trudnej sytuacji ze względu na ich niezdolność do przewidywania i wdrażania pilnych działań i polityk na poziomie lokalnym, krajowym i transgranicznym, które są w stanie zmniejszyć emisje zanieczyszczeń z sektorów energetycznego, transportowego, rolniczego i przemysłowego.
W kolejnych częściach przeanalizujemy kwestię zanieczyszczenia Bałkanów Zachodnich w opinii publicznej oraz europejską reakcję na tę sytuację kryzysową. Część 2 można znaleźć tutaj.
Odniesienia
- https://joint-research-centre.ec.europa.eu/jrc-news-and-updates/eu-support-decarbonising-western-balkans-2020-11-10_en ↑
- https://balkaninsight.com/2017/02/14/balkan-cities-top-air-pollution-charts-02-14-2017/ ↑
- https://api.developmentaid.org/api/frontend/cms/file/2019/06/Air-Quality-and-Human-Health-Report_Case-of-Western-Balkans_preliminary_results.pdf ↑
- https://caneurope.org/report-eu-action-on-western-balkans-chronic-coal-pollution-is-a-unique-opportunity-to-improve-health-and-productivity/ ↑
- https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/handle/JRC118679 ↑
- https://www.clingendael.org/pub/2020/china-and-the-eu-in-the-western-balkans/ ↑
- https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/handle/JRC118679 ↑
- https://www.eionet.europa.eu/ ↑
- https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/handle/JRC118679 ↑
- https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/handle/JRC118679 ↑
- https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/handle/JRC118679 ↑
- https://caneurope.org/report-eu-action-on-western-balkans-chronic-coal-pollution-is-a-unique-opportunity-to-improve-health-and-productivity/ ↑
- https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/handle/JRC118679 ↑
- https://beyondfossilfuels.org/ ↑
- https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/handle/JRC118679 ↑
- https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/handle/JRC118679 ↑
- https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/handle/JRC118679 ↑
- https://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/ALL/?uri=CELEX:32008L0050 ↑
